Κοινωνιολογικά πειράματα

 Πείραμα του Stanley Milgram

1. Το πείραμα

Ο Milgram έκανε μια σειρά πειραμάτων όπου υπάρχουν ο (Ψ)υχολόγος , ο "(Δ)άσκαλος" και ο "(Μ)αθητής" (σκίτσο). Μόνο όμως ο Δάσκαλος συμμετέχει πραγματικά στο πείραμα. Έγινε στο πανεπιστήμιο Yale της Αμερικής και πρωτοδημοσιεύτηκε το 1963.

Στην αρχή του πειράματος ο ψυχολόγος με στημένη κλήρωση πείθει  τον "Δάσκαλο" ότι διαλέχτηκε γιαυτό το ρόλο και ότι το δήθεν πειραματόζωο είναι ο "Μαθητής". Το πείραμα υποτίθεται ότι ήταν ένα πείραμα μνήμης όπου συμφωνούν ο Δάσκαλος να διαβασει μια σειρά από ζεύγη λέξεων στον Μαθητή. Μετά να του δίνει την πρώτη λέξη και έπρεπε να διαλέξει από τέσσερις άλλες λέξεις τη σωστή. Αν την εύρισκε προχωρούσαν στην επόμενη. Αν δεν την εύρισκε δεχόταν ένα μικρό ηλεκτροσόκ που όμως με κάθε λάθος απάντηση θα ανέβαινε η τάση του 15 Volts.  

Το αληθινό υποκείμενο προς μελέτη του πειράματος ήταν ο (Δ) που πίστευε ότι  ο Μαθητής θα λάμβανε τα ηλεκτροσόκ. Ο Μαθητής ήτανε σε ξεχωριστό δωμάτιο και ήταν ένας 47χρονος λογιστής ειδικά εκπαιδευμένος για την περίσταση. Ο Ψυχολόγος ήταν ένας βλοσυρός, απαθής δάσκαλος βιολογίας. Κατά την διάρκεια του πειράματος και όσο αυξάνεται η τάση ο Μαθητής προσποιείται όλο και μεγαλύτερο πόνο μέχρι που χτυπάει στον τοίχο φωνάζοντας να σταματήσει το πείραμα. Στις αντιρρήσεις του Δασκάλου για την συνέχιση του πειράματος ο Ψυχολόγος απαντούσε διαδοχικά: 1. Παρακαλώ συνεχίστε, 2. Το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε, 3. Είναι απολύτως απαραίτητο να συνεχίσετε και 4. Δεν έχετε άλλη επιλογή πρέπει να συνεχίσετε. Αν και πέμπτη φορά ο Δάσκαλος δεν επιθυμούσε να συνεχίσει το πείραμα σταματούσε. Αλλιώς ο  έφτανε στο τέλος που ήταν 3 διαδοχικά "σοκ" των 450V. Τα 2/3  (26 στους 40) των συμμετοχόντων που καλέστηκαν από διαφήμιση σε εφημερίδα με αμοιβή 4 δολάρια για μία ώρα (φώτο αριστερά) συνέχισαν ως το τέλος, ενώ όλοι δώσανε ηλεκτροσόκ.

2. Αλλαγές παραμέτρων του πειράματος

Ενδιαφέρον έχουν και κάποια παράπλευρα πειράματα όπου ο Milgram άλλαζε κάποιες παραμέτρους. Για παράδειγμα (πείραμα 18) η υπευθυνότητα για τα ηλεκτροσόκ μεταβιβάζονταν από το Δάσκαλο σε κάποιον τρίτο στον οποίο έδινε μόνο την εντολή να κάνει το ηλεκτροσόκ. 37 στους 40 φτάσαν στο τέλος (92,5%)!

Σε μια σειρά πειραμάτων έλεγξε την προσωπική επαφή που είχε ο συμμετάσχων με τον δήθεν Μαθητή του. Στο πείραμα 2 ο Δάσκαλος είχε λάβει τις οδηγίες του πειράματος τηλεφωνικά, δηλαδή καμμία επαφή. Τα ποσοστά έπεσαν 21%.

Στο πείραμα 10 εξέτασε την επίδραση του τόπου και του ονόματος του ιδρύματος. Από το Yale University σε ένα απλό γραφείο. 47,5% αυτοί που έφτασαν στο τέλος.

Στο πείραμα 8 διαχώρισε άντρες από γυναίκες πέρνοντας τα ίδια αποτελέσματα αλλά σημειώνοντας περισσότερες ενδείξεις στρες στις γυναίκες.

Η ανυπακοή στην εξουσία τον απασχόλησε στο πείραμα 17 όπου ήταν παρών δύο συνάδελφοι δάσκαλοι που διαφωνούσαν ώς προς τη συνέχιση του πειράματος μετά από κάποιο σημείο. Μόνο 4 στους 40 εκτέλεσαν όλα τα προβλεπόμενα ηλεκτροσόκ.

 3. Ο Milgram γράφει για το πείραμα του

Στο άρθρο του "Οι Κίνδυνοι της Υπακοής" (1974) εξηγεί πως αντιλήφθηκε ο ίδιος τα αποτελέσματα του πειράματος:

"Οι νομικές και φιλοσοφικές πτυχές της υπακοής είναι μεγάλης σημασίας, αλλά λένε πολύ λίγα για το πως θα συμπεριφερόταν οι περισσότεροι άνθρωποι σε σταθερές καταστάσεις. Φτιάχνω ένα πείραμα στο πανεπιστήμιο για να εξετάσω πόσο πόνο θα προκαλούσε ένας συνηθισμένος πολίτης σε κάποιον άλλο, μόνο επειδή του το είπε ένας πειραματιστής επιστήμονας. Η άκαμπτη αυθεντία έπαιξε με την ισχυρότερη ηθική επιταγή του υποκειμένου (συμμετέχοντα) να μην κάνει κακό σε κάποιον άλλο και ενώ ηχούσαν στα αυτιά τους οι κραυγές των θυμάτων η αυθεντία κέρδισε περισσότερες φορές απ'ότι έχασε. Η εξαιρετική προθυμία των ενηλίκων για να πάει σχεδόν σε οποιαδήποτε μήκη σχετικά με την εντολή της αρχής αποτελεί το κύριο πόρισμα της μελέτης καθώς και το γεγονός το οποίο απαιτεί επειγόντως εξήγηση.

Συνηθισμένοι άνθρωποι, απλώς κάνοντας τις δουλειές τους, και χωρίς ιδιαίτερη εχθρά από μέρους τους, μπορούν να πάρουν μέρος σε μια τρομερά καταστροφική διαδικασία. Επιπλέον, ακόμα και όταν οι καταστροφικές συνέπειες γίνουν εμφανείς, και τους ζητείται να εκτελέσουν πράξεις αταίριαστες σε θεμελιώδη πρότυπα ηθικής, σχετικά λίγοι άνθρωποι έχουν τα προσόντα που απαιτούνται για να αντισταθούν στην αυθεντία - εξουσία".^[4]

Στο βιβλίο του "Υπακοή στην εξουσία" είχε φτάσει στο σημείο να πει: "Γεννιέται το ερώτημα αν υπάρχει σχέση με το τι μάθαμε στο εργαστήριο και τα είδη υπακοής που τόσο κατηγορήσαμε την εποχή των Ναζί".

Άλλο ενδιαφέρον σημείο που αναφέρει είναι  ότι είχε ρωτήσει συναδέλφους, φοιτητές, μικροαστούς και άλλους, πριν το πείραμα, για το τι αποτελέσματα πίστευαν ότι θα είχε και οι απαντήσεις είχαν απίστευτη απόκλιση από την πραγματικότητα. Μόνο γύρω στο 4% πίστευαν ότι θα έφτανε στο τέλος.

Για το ηθικό δίλημμα που αναφέρει και πιο πάνω λέει:

"Το δίλημμα σύμφυτο με την υπακοή στην εξουσία είναι αρχαίο, τόσο παλιό όσο και η ιστορία του Αβραάμ, και η ερώτηση αν κάποιος πρέπει να υπακούσει, όταν οι εντολές συγκρούονται  με την συνείδηση, έχει συζητηθεί στον Πλάτωνα, δραματοποιήθηκε στην Αντιγόνη και αναλύθηκε φιλοσοφικά σχεδόν σε κάθε ιστορική εποχή. Οι συντηρητικοί φιλόσοφοι υποστηρίζουν  ότι αυτός ο ίδιος ο ιστός της κοινωνίας απειλείται από την ανυπακοή, ενώ οι ουμανιστές δίνουν έμφαση στην υπεροχή της ατομικής συνείδησης" (προαναφερθέν γράμμα)

Θα τελειώσω τις αναφορές με αυτήν την  τελευταία που έχει σχέση με το πείραμα 18. Αν θυμάστε εκεί 37 στους 40 υπάκουσαν ως το τέλος του πειράματος, στο οποίο υπήρχε και ένας ακόμα ηθοποιός που εκτελούσε τις εντολές του Δασκάλου. Προβλέψιμο το γεγονός ότι όλοι δικαιολογήθηκαν λέγοντας ότι η ευθύνη ήταν αυτουνού που έδινε το ηλεκτροσόκ. Στο ίδιο γράμμα διαβάζουμε:

Αυτό ίσως περιγράφει μια επικίνδυνη τυπική διάταξη μέσα σε μια σύνθετη κοινωνία: είναι εύκολο να αγνοήσεις την υπευθυνότητα όταν είσαι μόνο ένας ενδιάμεσος κρίκος σε μιά αλυσίδα πράξεων.  

  Το πρόβλημα της υπακοής δεν είναι μόνο ψυχολογικό. Η μορφή και το σχήμα της κοινωνίας καθώς και ο τρόπος που αναπτύσσεται έχουν μεγάλο μερίδιο. Ίσως υπήρχε ένας καιρός, που οι άνθρωποι μπορούσαν να δώσουν μια εντελώς ανθρώπινη απάντηση σε κάθε περίπτωση επειδή ήταν εντελώς αποροφημένοι σ'αυτή σαν ανθρώπινα όντα. Αλλά μόλις έγινε ο καταμερισμός της εργασίας τα πράγματα αλλάξαν. Έπειτα από κάποιο συγκεκριμένο σημείο, το κομμάτιασμα της κοινωνίας σε ανθρώπους που εκτελούν περιορισμένες και πολύ εξειδικευμένες εργασίες αφαιρεί την ανθρώπινη ποιότητα στη δουλειά και τη ζωή. Ένας άνθρωπος δεν μπορεί να δει όλη την κατάσταση, παρά ένα μικρό κομμάτι της και έτσι δεν μπορεί να δράσει χωρίς κάποιου είδους γενική κατεύθυνση. Ενδίδει στην εξουσία αλλά κάνοντας το, αποξενώνεται από τις ίδιες τις πράξεις του.

Σκηνές από το πείραμα του Milgram υπάρχουν στην αρχή του ντοκυμαντέρ Ghosts of Abu Ghraib και στο Standford Prison Expirement (2':45'' ως 4':55''). Μια πολύ καλή ανάρτηση βρήκα και στον Allu Fun Marx.