Πολιτισμός - Κουλτούρα (Μέρος Α')

Αγαπητέ αναγνώστη/-ρια,

Η ερώτηση τι είναι πολιτισμός έχει απασχολήσει αυτό το ιστολόγιο και παλαιότερα. Τότε είχα διαλέξει έναν ορισμό του ιστορικού Γ. Μπούκχαρτ. Αν και ο ορισμός αυτός συνεχίζει να με καλύπτει, σήμερα θα εξετάσουμε το θέμα από μια άλλη σκοπιά. Την οπτική που μας προσφέρει μια σχετικά καινούργια επιστήμη (τέλη 19ου-αρχές 20ου αι.), η ανθρωπολογία.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι η σύμπτυξη (σε δύο αναρτήσεις, λόγω όγκου) του δεύτερου κεφαλαίου από το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο Social & Cultural Anthropology, εκδ.: Oxford University Press. Πριν ξεκινήσω, δυό λόγια για το βιβλίο. Είναι μικρό αλλά πολύ περιεκτικό. Δεν γνωρίζω αν υπάρχει μετάφραση στα ελληνικά, αλλά είναι ένας πάρα πολύ καλός οδηγός για μια εισαγωγή σχετικά με την επιστήμη της ανθρωπολογίας. Οι συγγραφείς είναι ο J. Monaghan & ο P. Just. Και οι δύο με πείρα στο "πεδίο" της δράσης, δηλ. ζώντας χρόνια απομονωμένοι σε διάφορες φυλές, βασική προϋπόθεση γι'αυτήν την επιστήμη μια που δεν υπάρχουν όργανα - μηχανήματα για να μετρήσουν τα αντικείμενα με τα οποία ασχολείται. Το όργανο είναι ο ίδιος ο παρατηρητής, ο οποίος προσπαθεί να παραμείνει αντικειμενικός σε ότι παρατηρεί.

Το κεφάλαιο που θα μας απασχολήσει έχει τον τίτλο Προνύμφες μελισσών και Κρεμμυδόσουπα: Πολιτισμός/Κουλτούρα. Οι συγγραφείς ξεκινάνε προσδιορίζοντας ότι ίσως το πιο αξιοπερίεργο χαρακτηριστικό που μας κάνει σαν είδος ξεχωριστό από όλα τ' άλλα είναι η ικανότητα μας να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και να επικοινωνούμε αυτές τις συλλήψεις συμβολικά, με πρωταρχικό μέσο φυσικά, την γλώσσα. Αυτό σε συνδιασμό με την πολύπλοκη κοινωνική οργάνωση επέτρεψε το ανθρώπινο είδος να κληρονομεί και κατά συνέπεια να κάνει την γνώση αθροιστική από γενιά σε γενιά.

Προτού αρχίσει η κυρίως ανάλυση, οι συγγραφείς σπεύδουν να μας προετοιμάσουν για το τι θα ακολουθήσει λέγοντας ότι πιθανόν υπάρχουν περισσότεροι ορισμοί της κουλτούρας απ'ότι ανθρωπολόγοι, και ότι οι ίδιοι έχουν εκπαιδευτεί με την αίσθηση της κουλτούρας σαν "κοινές μορφές επίκτητης συμπεριφοράς".

Την βικτωριανή εποχή (1871) ο Edward B. Taylor έδωσε τον παρακάτω ορισμό ο οποίος δεν αμφισβητήθηκε για 30 χρόνια.

Κουλτούρα, ή πολιτισμός ... είναι αυτό το πολύπλοκο όλον, το οποίο περιλαμβάνει γνώση, πίστη, τέχνη, ηθική, νόμο, έθιμο, και όλες τις άλλες δυνατότητες και συνήθειες που αποκτήθηκαν από τον άνθρωπο σαν μέλος της κοινωνίας.

Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι είναι επίκτητο, δηλ. το μαθαίνουμε. Βέβαια οι Βικτωριανοί το έβλεπαν σαν κάτι το οποίο ένα έθνος μπορεί να το έχει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό από ένα άλλο. Αν και αυτή η αίσθηση μπορεί να συνεχίζεται μέχρι σήμερα στις καθημερινές χρήσεις της λέξης πολιτισμός, αυτή η άποψη έχει απορριφθεί από τους ανθρωπολόγους. Αξίζει εδώ να σημειωθεί και μια άλλη, επικρατούσα άποψη, μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Raymond Williams παρατήρησε ότι ο όρος πολιτισμός χρησιμοποιούνταν με μια έννοια που υποδηλώνει μια "κεντρική μορφή αξιών" και παράλληλα έναν "συγκεκριμένο τρόπο ζωής". Έτσι για παράδειγμα έχουμε τον Γιαπωνέζικο πολιτισμό, τον Αμερικάνικο πολιτισμό κ.ο.κ.

Ο Franz Boas, μία τεράστια φυσιογνωμία στο χώρο της ανθρωπολογίας, συγκέντρωσε την προσοχή του στη γεωγραφία και σ'αυτό που τότε (τέλη 19ου αι.) ονομαζόταν "ψυχοφυσική". Αυτή η επιστήμη επικεντρωνόταν στη μελέτη του "πως τα χαρακτηριστικά του παρατηρητή καθορίζουν την αντίληψη των φυσικών φαινομένων." Ο Boas είχε ενθουσιαστεί από την ιδέα ότι το περιβάλλον, πολιτισμικό και φυσικό, είχε καθοριστική επίδραση στον τρόπο με τον οποίο κάποιος αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Ήδη με την πρώτη του (αρκετά γνωστή εργασία) ασχολήθηκε με το πως οι Εσκιμώοι (Inuit) αντιλαμβανόντουσαν και κατηγοριοποιούσαν το χρώμα του θαλασσινού νερού. Ο ορισμός που έδωσε για τον πολιτισμό (1930) είναι ο ακόλουθος:

Ο πολιτισμός περιλαμβάνει όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής συμπεριφοράς μιας κοινότητας, τις αντιδράσεις του ατόμου όπως αυτές επηρρεάζονται από την ομάδα με την οποία συμβιώνει, και το προϊόν των ανθρώπινων δραστηριοτήτων όπως αυτές καθορίζονται από αυτές τις συνήθειες.

Ο Boas είδε την "κουλτούρα" σαν "kulturbrille" ένα είδος γυαλιών που ο καθένας μας φορά. Φακοί οι οποίοι μας προσφέρουν το μέσο να αντιλαμβανόμαστε το κόσμο γύρω μας, για να ερμηνεύουμε το νόημα των κοινωνικών μας ζωών, και να θέτουμε τα όρια των δραστηριοτήτων μας σ'αυτές. Ένα ωραίο παράδειγμα για να κατανοήσουμε τα παραπάνω, συνέβηκε στον έναν από τους συγγραφείς κατά την παραμονή του στο Μεξικό με τους Mixtec της Oaxaca.

Είχε πάει για κυνήγι με τρεις από τους νέους μεξικανούς φίλους του. Μετά από άρκαπες προσπάθειες τους είδε κάτω από ένα δέντρο να δείχνουν στο έδαφος και να συζητάνε έντονα. Πλησιάζοντας είδε ότι δείχνανε μια κυψέλη την οποία κάποιος γκρέμισε από το δέντρο και όταν άνοιξε από την πτώση στο έδαφος αποκαλύφθηκε μέλι, κερύθρα και προνύμφες μελισσών. Αμέσως αρχίσαν να κόβουν κομμάτια τα οποία καταβρόχθιζαν με βουλιμία. Ξαφνικά ένας από αυτούς σηκώθηκε και είπε: "Περιμένετε, είμαστε αγενείς!" Πήρε ένα μεγάλο κομμάτι και το έδωσε στον "ξένο" λέγοντάς του: "Είναι όλο για εσένα". Μην βλέποντας τρόπο να αρνηθεί ο ανθρωπολόγος έκλεισε τα μάτια του και το κατάπιε. Ένα χρόνο μετά πήρε ένα είδος "εκδίκησης" όταν προσκάλεσε μερικούς από αυτούς στο σπίτι του για φαί. Έχοντας παρατηρήσει ότι δεν το είχε δει ποτέ σαν γεύμα στην Oaxaca, τους ετοίμασε σαν έκπληξη κρεμμυδόσουπα. Αφού σέρβιρε, παρατήρησε ότι οι προσκεκλημένοι ήταν διστακτικοί στο ν'αρχίσουν να τρώνε. Με την γωνία του ματιού του είδε κάποιον από τους καλεσμένους να χύνει το μπώλ με την σούπα σε κάποια γωνία του σπιτιού. Όταν ρώτησε αν κάτι έτρεχε, μετά από κάποια διστακτικότητα ένας από αυτούς με μια έκφραση αηδίας στο πρόσωπο του απάντησε: "τα κρεμμύδια έχουν απαίσια μυρωδιά, και αν φας πολλά από αυτά γίνεσαι ηλίθιος!"
Συνδιάζοντας τα παραπάνω ο συγγραφέας με την ιδέα του Boas σχετικά με τα "πολιτιστικά γυαλιά" εξηγεί ότι το φαγητό είναι μέρος ενός πολύπλοκου συστήματος από ιδέες, αντιλήψεις, νόρμες, αξίες, συναισθήματα και συμπεριφορές έτσι ώστε ποτέ δεν είναι απλή ικανοποίηση του αισθήματος της πείνας. Είναι επίσης μια έκφραση του πως έχουμε μάθει να βλέπουμε τον κόσμο. Περιλαμβάνει μεταξύ άλλων ένα σύστημα ταξινόμησης (πχ. τι είναι εδώδιμο και τι όχι), ηθικές αξίες (πχ. την εύνοια στον καλεσμένο) και πολιτιστικά καθορισμένα συναισθήματα (πχ. αηδία ή ευχαρίστηση)

Έτσι ίσως εξηγείται και ο ορισμός που μας δίνει ο Bronislaw Malinowski (1944)

Κουλτούρα είναι το αναπόσπαστο όλον που αποτελείται από εργαλεία και καταναλωτικά αγαθά, από συνταγματικούς καταστατικούς χάρτες για τις διάφορες κοινωνικές ομάδες, από ανθρώπινες ιδέες και τέχνες, πιστεύω και έθιμα. Είτε εξετάζουμε μια πολύ απλή ή πρωτόγονη κοινωνία, είτε μια ιδιαίτερα πολύπλοκη και εξελιγμένη, πάντα ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αχανή μηχανή, κατά ένα μέρος υλική, κατά ένα μέρος ανθρώπινη και κατά ένα μέρος πνευματική, με την οποία ο άνθρωπος μπορεί να αντιμετωπίσει τα συγκεκριμένα και ειδικά προβλήματα που συναντά.

Είναι επίσης ενδιαφέρον άλλο ένα συμπέρασμα από την παραπάνω ιστορία. Η μελέτη των πολιτισμών μας κάνει φανερές τις διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους. Όμως παράλληλα η παραπάνω ιστορία μπορεί να διαβαστεί και ως προς τις ομοιότητες που αποκαλύπτει ανάμεσα στους ανθρώπους, ομοιότητες που μπορεί να αποτελούν μέρος μιας παγκόσμιας ανθρώπινης κληρονομιάς. Έτσι όλοι οι πολιτισμοί, για παράδειγμα στο φαγητό, χρησιμοποιούν ένα σύνθετο σύστημα ταξινόμησης. Τα περιεχόμενα και οι κατηγορίες μπορεί να διαφέρουν, αλλά το γεγονός της ταξινόμησης παραμένει όμοιο.

Βέβαια υπάρχει και η άποψη η οποία διατυπώθηκε από τον Γάλλο κοινωνικό θεωρητικό Emile Durkheim και τον ανηψιό του Marcel Mauss η οποία αμφισβητεί ότι η ικανότητα για ταξινόμηση προέρχεται από την κοινωνική φύση μας, κρίνοντας ότι οι πρώτες λογικές κατηγορίες ήταν οι κοινωνικές τάξεις. Το ίδιο θα υποστηρίξει μισό αιώνα αργότερα και ο ιδρυτής της "δομημένης" ανθρωπολογίας, Claude Levi-Strauss. Θα το δικαιολογήσει με έναν ενδιαφέρον συλλογισμό: Η ανθρώπινη ταξινόμηση είναι μεν παγκόσμιο φαινόμενο, αλλά προέρχεται από την δυαδική φύση του ανθρώπινου μυαλού. "Αν εξετάσουμε όλες τις διαννοητικές προσπάθειες της ανθρωπότητας, ο κοινός παρονομαστής είναι πάντα η εισαγωγή ενός είδους τάξης. Αν αυτό αντιπροσωπεύει μια βασική ανάγκη για τάξη στο ανθρώπινο μυαλό και αφού, εξάλλου, το ανθρώπινο μυαλό δεν είναι παρά ένα μέρος του σύμπαντος, η ανάγκη πιθανότατα υπάρχει επειδή υπάρχει μια τάξη στο σύμπαν και το σύμπαν δεν είναι χάος". Καταλήγοντας στο παρακάτω εντυπωσιακό συμπέρασμα (1983):

Η κουλτούρα δεν είναι ούτε φυσική, ούτε τεχνητή. Δεν προέρχεται ούτε γενετικά, ούτε από την λογική σκέψη, γιατί είναι φτιαγμένη από κανόνες διαγωγής, οι οποίοι δεν εφευρέθηκαν και των οποίων η λειτουργία γενικά δεν είναι κατανοητή από τους ανθρώπους που τους υπακούν. Κάποιοι από αυτούς τους κανόνες είναι απομεινάρια παραδόσεων αποκτημένων σε διαφορετικούς τύπους κοινωνικής δομής από τους οποίους κάθε ανθρώπινη ομάδα έχει περάσει. Άλλοι κανόνες γίναν συνειδητά αποδεκτοί ή παραποιήθηκαν στο όνομα κάποιον συγκεκριμένων σκοπών. Παρ' όλα αυτά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ανάμεσα στα ένστικτα που κληρονομήθηκαν από το γενότυπο μας και στους κανόνες που εμπνεύστηκε η λογική, η μάζα των ασυνείδητων κανόνων παραμένει πιο σημαντική και πιο αποτελεσματική. Επειδή η ίδια η λογική... είναι μάλλον προϊόν παρά αιτία της πολιτιστικής εξέλιξης.

Αξίζει εδώ να αναφερθεί η συμβολή του Γάλλου φιλοσόφου Michel Foycault, ο οποίος αντιλήφθηκε ότι οι κατηγορίες των εννοιών που επιβάλλονται από τον πολιτισμό αποτελούν την βάση της ανισότητας και της καταπίεσης. Με άλλα λόγια είναι εμφανής η δυνατότητα για έλεγχο των ταξινομήσεων σαν βασική πηγή της δύναμης στην κοινωνία. Αυτό με την σειρά του κάνει την "ανταγωνιστικότητα των κατηγοριών της κοινωνικής ταξινόμησης", όπως "άρρεν" και "θήλυ", με όλους τους κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς συσχετισμούς που συνεπάγονται, ένα "πρωταρχικό τρόπο αντίστασης στην εξουσία".

Βέβαια είναι δύσκολο στο παράδειγμα που αναφέραμε να βρούμε πολιτικά ή οικονομικά κίνητρα, αλλά δεν πηγάζουν όλες οι πράξεις μας από αυτά. Ο Renato Rosaldo μας δίνει ακόμα μια οπτική γωνία στο θέμα (1989)

Η κουλτούρα δίνει σημασία στην ανθρώπινη εμπειρία επιλέγοντας από αυτήν και οργανώνοντας την. Αναφέρεται εκτατεμένα στις μορφές με τις οποίες οι άνθρωποι κατανοούν τις ζωές τους ... Δεν κατοικεί σ' ένα ξεχωριστό χώρο, όπως η...πολιτική ή η οικονομία. Από τις πιρουέττες του κλασικού μπαλέτου ως τα πιο ωμά γεγονότα, όλη η ανθρώπινη επαφή είναι πολιτιστικά μεσολαβημένη. Η κουλτούρα περικλείει το καθημερινό και την εσωτερικότητα, το εγκόσμιο και το ανυψωμένο, το γελοίο και το θείο. Ούτε υψηλή, ούτε χαμηλή, η κουλτούρα διεισδύει σε όλα.

Αφού δόθηκε μια γενική ιδέα για το "τι είναι κουλτούρα" στην επόμενη ανάρτηση θα εξετάσουμε "που βρίσκεται η κουλτούρα" και θα μιλήσουμε και για τον όρο "πολιτισμική σχετικότητα". Τέλος θα υπάρξει και σχετική βιβλιογραφία για περαιτέρω διάβασμα...