Το τελευταίο γνωμικό που κατατέθηκε

Ο Χρύσιππος ο Σολεύς είπε: " "Θα συμπεραίναμε στην περίπτωση ενός όμορφου σπιτιού ότι χτίστηκε για τους ιδιοκτήτες τους και όχι για ποντίκια. Οφείλουμε επομένως, με τον ίδιο τρόπο, να θεωρούμε το σύμπαν σαν το σπίτι των θεών.""

Παρασκευή 30 Σεπτεμβρίου 2011

Βίος ανεξέταστος και φιλοσοφία



Η φιλοσοφία προήλθε από την ανάγκη του ανθρώπου να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα του τύπου: από που ερχόμαστε, που πάμε, ποιο το νόημα της ζωής κοκ. Όταν φιλοσοφούμε δημιουργούμε ερωτήματα στον εαυτό μας.


Σε ένα κείμενο του Πασκάλ με τίτλο: "Η δυσαναλογία του ανθρώπου" (No. 72 στα αγγλικά εδώ) δίνεται με εκπληκτικό τρόπο η θέση του ανθρώπου στο σύμπαν. Όπως ο άνθρωπος είναι ένα μηδενικό μπροστά στο σύμπαν, έτσι ακριβώς είναι ο μικρόκοσμος σε σχέση με τον άνθρωπο. Με αυτό ο Πασκάλ καταδυκνύει την δυσαναλογία του ανθρώπου και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι εξαιτίας αυτής της κατάστασης μας δεν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε ποτέ κάτι τόσο δυσανάλογο με εμάς. Γι' αυτό υποστηρίζει ότι οι επιστήμες είναι τόσες πολλές και η κάθε μία από αυτές έχει πάρα πολλά παρακλάδια. Το ίδιο συμβαίνει και με την επιστήμη της φιλοσοφίας.


Ο Μονταίνιος είχε υποψιαστεί αυτήν την παγίδα της φιλοσοφίας και είχε ξεχωρίσει τους φιλοσόφους σε τρεις κατηγορίες (σέκτες): Σε αυτούς "που έχουν βρει, αυτούς που δεν μπορούν να βρουν και αυτοί που είναι ακόμα στο ψάξιμο." Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η άποψη του Αυγουστίνου ο οποίος κάνει περίπου την ίδια διάκριση αλλά χρησιμοποιώντας ως κριτήριο την εκάστοτε "φιληδονία" της κάθε σέκτας, δηλαδή την ηδυπάθεια, την περηφάνια και την περιέργεια. Την ίδια καχυποψία δείχνει και ο Πεσσόα σε αυτό εδώ το ποίημα.


Ένα απόσπασμα από την Μπαχάβα Γκίτα (Bhagavad Gita XVIII, 20-22 κείμενο και σχολιασμός στα αγγλικά εδώ) μας δείχνει τους τρεις τρόπους θεώρησης των πραγμάτων:
Όταν κάποιος βλέπει Αιωνιότητα σε όλα τα πράγματα που παρέρχονται και Άπειρο στα πεπερασμένα, τότε αυτός έχει καθαρή γνώση.

Αλλά αν κάποιος απλά βλέπει την διαφορετικότητα των πραγμάτων, με τις διαιρέσεις τους και τους περιορισμούς τους, τότε αυτός έχει ακάθαρτη γνώση.

Και αν κάποιος βλέπει ένα πράγμα με ιδιοτέλεια σαν αυτό να ήταν τα πάντα, ανεξάρτητο από το ΕΝΑ και τα πολλά, τότε αυτός είναι στα σκοτάδια της άγνοιας.


Εξαιρετική βρήκα και την επεξήγηση του Juan Mascaro πάνω στο προηγούμενο κείμενο:
Όλα τα πράγματα στη γη, από ένα λουλούδι ως και τον άνθρωπο, μπορούν να αποτελούν αντικείμενα αγάπης ή ενατένισης (διαλογισμού), αντικείμενα διανοητικού ενδιαφέροντος, και αντικείμενα προς κτήση. Στην πρώτη περίπτωση μας δίνουν την χαρά του Άπειρου· στη δεύτερη μας δίνουν την γνώση η οποία είναι δύναμη· και στην τρίτη μας δίνουν τις αλυσίδες που μας δένουν στην ύλη, μας τραβούν προς την σκοτεινιά του θανάτου, στην αθλιότητα του ανταγωνισμού για δύναμη αντί για την συνεργασία για ανιδιοτελή χαρά.

Φτάνουμε όπως χαρακτηριστικά λέει και ο Τρισμέγιστος στο σημείο όπου "το σύμπαν (ή ο Θεός αν θέλετε) είναι μια άπειρη σφαίρα της οποίας το κέντρο είναι παντού ενώ η περιφέρεια πουθενά." Το περιορισμένο (ο άνθρωπος) δεν μπορεί να κατανοήσει το Άπειρο. Όμως αναλογιζόμενοι όλα αυτά (τις δυο αβύσσους πάνω μας και κάτω μας) και καθώς η περιέργεια μας μεταβάλλεται σε θαυμασμό, θα είμαστε όλο και περισσότερο διατεθειμένοι να τα θωρούμε όλα αυτά σιωπαίνοντας, παρά να τα ερευνούμε.

Αν λοιπόν το νόημα της ζωής δεν είναι στα δικά μας μέτρα για να το ερευνήσουμε - ή όπως λέει και ένας γνωστός: "Δεν υπάρχει νόημα στη ζωή. Βρίσκεσαι εδώ γιατί οι γονείς σου έκαναν σεξ. Τελεία."- τότε τι θα έπρεπε να είναι η φιλοσοφία και ποιο το αντικείμενο της; Ποια είναι τα ερωτήματα στα οποία μπορούμε να βρούμε απάντηση;

Υπάρχει ένα ακόμα άπειρο το οποίο δεν ανέφερα: Η άβυσσος που βρίσκεται όχι πάνω μας, ούτε κάτω μας. Υπάρχει η άβυσσος μέσα μας. Και είναι αχαρτογράφητη. Ο Σωκράτης έλεγε (Πλάτων, Απολογία): "Ό ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ". Αυτός που δεν ψάχνει τον εαυτό του είναι ένας σκλάβος των καταστάσεων. Ο αναζητητής φιλόσοφος λοιπόν είναι κάποιος ο οποίος ερευνεί τον εαυτό του. Γνωρίζοντας το εαυτό σου ελευθερώνεσαι και από την επίδραση των καταστάσεων.

Η φιλοσοφία δεν είναι να έχεις μία φιλοσοφία. Η φιλοσοφία είναι να ξέρεις να ζεις. Να φιλοσοφείς την ζωή σου. Αυτός είναι ο φίλος της σοφίας. Δεν ζητά δύναμη, δηλαδή την γνώση.  Δεν είναι δογματιστής/περήφανος ότι κατέχει την αλήθεια. Όποιος λέει ότι έχει την συνείδηση του ήσυχη δεν ξέρει τι είναι συνείδηση και δεν έχει συνείδηση. Ο Πεσσόα λέει κάπου: "Να είσαι σημαίνει να καταλαμβάνεις χώρο και να δίνεις συνείδηση σε ένα τόπο." Είναι ακριβώς ότι προσπαθούν να κάνουν οκτώ σύγχρονοι φιλόσοφοι μέσα σε 10 λεπτά ο καθένας στο ντοκιμαντέρ "Examined Life" που συστήνω ανεπιφύλακτα στους αγγλομαθείς.


 



Κυριακή 11 Σεπτεμβρίου 2011

Διαφορά ουσίας

Νομίζεις ότι μόνο οι πλούσιοι απολαμβάνουν τέτοια περιποίηση;







 Όχι βέβαια, μπορούν κι οι φτωχοί να έχουν την ίδια (περίπου) απόλαυση!







Μπόρεσες να εντοπίσεις τη διαφορά; 
Είναι ολοφάνερη.  
Οι πλούσιοι  είναι βλοσυροί, ενώ οι φτωχοί έχουν το χαμόγελο στα χείλη!

Παρασκευή 2 Σεπτεμβρίου 2011

Άγχος

"Μην φοβάσαι το Θεό,
Μην ανησυχείς για το θάνατο·
Ό,τι είναι καλό είναι εύκολο να το αποκτήσεις, και
Ό,τι είναι τρομερό είναι εύκολο να το υπομείνεις."
- Φιλόδημος
(Herculaneum Papyrus 1005, 4.9-14)


Θέλεις να είσαι ευτυχισμένος; Φυσικά και θέλεις! Τότε τι σε εμποδίζει; Η ευτυχία σου εξαρτάται μόνο από εσένα. Αυτό υποστήριζε ο Επίκουρος, ένας από τους πιο παρεξηγημένους Έλληνες φιλοσόφους. Το βασικό εμπόδιο για την ευτυχία έλεγε ότι είναι το άγχος. 
Το λεξικό μας λέει ότι άγχος είναι η συναισθηματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται κυρίως από έντονη συνεχή δυσφορία και οφείλεται σε φόβο ή ανησυχία για κάτι. Η λέξη προέρχεται από το αρχαίο ἄγχω που σημαίνει στραγγαλίζω, πνίγω (ότι δηλαδή κάνει το άγχος στην ευτυχία.)
Η φιλοσοφία του Επίκουρου βασιζόταν σε τέσσερις βασικές αλήθειες. Ονομάζεται και "θεραπεία με τα τέσσερα μέρη", ένα γιατρικό για την επιδημική ασθένεια του ανθρώπινου άγχους: "δεν υπάρχουν θεϊκά πλάσματα που μας απειλούν· δεν υπάρχει μετά θάνατο ζωή· αυτό που χρειαζόμαστε είναι εύκολο να το αποκτήσουμε· αυτό που μας κάνει να υποφέρουμε είναι εύκολο να το υπομείνουμε." όπως μας λέει και ο μεταγενέστερος επικουρικός Φιλόδημος στο απόσπασμα του ποιήματος που παρέθεσα στην αρχή της ανάρτησης.  Ας δούμε αυτά τα τέσσερα μέρη λίγο πιο αναλυτικά:

"Μην φοβάσαι το Θεό"
Οι περισσότεροι άνθρωποι βρίσκονται σε μια κατάσταση σύγχυσης σχετικά με τους θεούς αφού πιστεύουν ότι διαρκώς ασχολούνται με το τι κάνουν οι άνθρωποι και ξοδεύουν όλο το χρόνο και την ενέργεια τους για να τιμωρήσουν τους θνητούς εχθρούς τους και να βοηθήσουν τους πιστούς τους. Αυτό είναι αντίθετο καταρχήν με την ελευθερία του ανθρώπου (ντετερμινισμός). Επίσης δεν συμβαδίζει με την ιδέα της θεότητας να υπάρχουν θεοί οι οποίοι ανησυχούν και οι οποίοι καταβάλλουν δυνάμεις για να κάνουν κάτι. Ταιριάζει περισσότερο σε αυτούς να βρίσκονται σε μια κατάσταση ευτυχίας, χωρίς άγχη, ανησυχίες και ανάγκες να ζουν μια ζηλευτή ζωή. Έτσι για τους Επικουρικούς αποτελούν τα πρότυπα στα οποία προσπαθούν να μοιάσουν μέσα στα όρια της ανθρώπινης φύσης. Ο Επίκουρος έλεγε: "Είμαι έτοιμος να συναγωνιστώ τον Δία σε ευτυχία όσο έχω ψωμί και νερό."
Φυσικά μια τέτοια άποψη έρχεται σε ευθεία αντιπαράθεση με κάθε θρησκεία αφού της αφαιρεί κάθε δύναμη επιβολής πάνω στις μάζες αφού δείχνει ότι δεν είναι θεόσταλτη. Δεν είναι να απορεί κανείς ότι η άποψη του πολεμήθηκε  απ' όλες τις θρησκείες και η προπαγάνδα που στήθηκε τον παρουσίαζε ως άθεο.

"Μην ανησυχείς για το θάνατο"
Ίσως από τις πιο γνωστές ιδέες του. "Μην φοβάστε", έλεγε, "το θάνατο, γιατί όταν υπάρχουμε δεν είναι ο θάνατος παρόν και όταν είναι παρόν δεν υπάρχουμε εμείς". Προκαλεί σύγχυση το να ανησυχείς για την θνητότητά σου και είναι αχαριστία να απεχθάνεσαι τα όρια της ζωής. 


"Ό,τι είναι καλό είναι εύκολο να το αποκτήσεις"
Οι βασικές μας ανάγκες είναι λίγες και εύκολες να αποκτηθούν: φαγητό, νερό, στέγη και ασφάλεια από τους εχθρούς μας. Δεν χρειάζονται για να αποκτηθούν πολύ προσπάθεια ή πολλά χρήματα. Όλες οι άλλες ανάγκες είναι επίπλαστες και απαιτούν κόπο και χρήμα για να αποκτηθούν. Αν μάλιστα καταφέρουμε και τις αποκτήσουμε μας στερούν την ελευθερία γιατί απαιτούν ακόμα περισσότερο κόπο και χρήμα για να τις κρατήσουμε δημιουργώντας φυσικά περισσότερο άγχος. Και ενώ τα σώματα μας χρειάζονται όλα τα παραπάνω, το μόνο που χρειάζονται οι ψυχές μας είναι να είναι πεπεισμένες ότι τα σώματα μας θα πάρουν όλα αυτά που χρειάζονται. Σώμα ικανοποιημένο και ψυχή σίγουρη μας κάνουν χαρούμενους και αυτό είναι το κλειδί για την ευτυχία. Η Επικούρεια φιλοσοφία μας βοηθάει να καταλάβουμε πόσο λίγα χρειαζόμαστε, να είμαστε ευτυχισμένοι που τα κατέχουμε και να έχουμε την σιγουριά ότι θα συνεχίσουμε να τα κατέχουμε. Από την άλλη δεν υπάρχει λόγος να μην χαιρόμαστε τις εκάστοτε πολυτέλειες αν τύχει να είναι εύκολα προσβάσιμες. Δεν υπάρχει κάτι κακό στην πολυτέλεια αυτή καθ' αυτή, αλλά κάθε εξάρτηση από αυτή είναι επιζήμια για την ευτυχία μας, όπως και κάθε επιθυμία για άχρηστα πράγματα.


"Ό,τι είναι τρομερό είναι εύκολο να το υπομείνεις"
Αυτή η διδασκαλία είναι ίσως η πιο δύσκολη να αποδεχτούμε. Η αρρώστια και ο πόνος δεν είναι ευχάριστα σε κανένα αλλά η φύση μας έχει κάνει έτσι ώστε να μην υποφέρουμε πολύ από αυτά. Η αρρώστια για παράδειγμα είναι είτε σύντομη, είτε χρόνια και είτε μέτρια ή βαριά, αλλά χρόνια και βαριά είναι εξαιρετικά σπάνιο· έτσι δεν χρειάζεται να ανησυχούμε με την προοπτική ότι θα υποφέρουμε.


Αυτό που έχει την μεγαλύτερη σημασία στη φιλοσοφία του Επίκουρου είναι η πεποίθηση ότι δεν ερχόμαστε στη γη δεμένοι με σχοινιά. Δεν είμαστε οι μαριονέτες ενός δημιουργού· δεν υπάρχει κάποιο σενάριο που πρέπει να ακολουθήσουμε ή από το οποίο περιοριζόμαστε. Από εμάς εξαρτάται να ανακαλύψουμε τους περιορισμούς που μας θέτει η ίδια η φύση μας. Όταν το κάνουμε αυτό βρίσκουμε κάτι ευχάριστο: η ζωή είναι ελεύθερη, η ζωή είναι καλή, η ευτυχία είναι πιθανή και μπορούμε να χαρούμε την ευτυχία των θεών αντί να ταπεινώνουμε τους εαυτούς μας στις λάθος ιδέες μας γι' αυτούς.
Όταν λέμε ότι η ζωή είναι ελεύθερη δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να έχουμε ηθικούς περιορισμούς. Είναι λάθος πρακτική να κλέψουμε τους φίλους μας  ή να επιτεθούμε σε αγνώστους. Γιατί; Όχι επειδή είπε ο Θεός ότι αυτά είναι ανήθικα, αλλά επειδή είναι ηλίθιο να κάνουμε οτιδήποτε θα μας προκαλέσει ανησυχία. Οι φίλοι και η φιλοσοφία είναι  τα δύο μέσα που έχουμε στη διάθεση μας για να μας βοηθήσουν να ζήσουμε τις ζωές μας με σιγουριά και χωρίς άγχος.

Δύο είναι οι λόγοι που με ώθησαν να μεταφράσω μέρος του εισαγωγικού σημειώματος του D.S. Hutchinson σε μια επιλογή κειμένων του Επίκουρου τα οποία έχουν διασωθεί. Ο πρώτος είναι η ταινία του Θ, Μαραγκού Black Μπεεε (μπορείτε να την δείτε εδώ). Ο δεύτερος ήταν η πρόσφατη επίσκεψη μου στη μητέρα πατρίδα. Είδα ανθρώπους στο δρόμο σκεφτικούς, συζήτησα με φίλους που ανησυχούν από τα γεγονότα του τελευταίου έτους στην Ελλάδα που προκαλούν αβεβαιότητα και άγχος. Θεωρώ ότι η άγνωστη στους πολλούς διδασκαλία του Έλληνα Επίκουρου μπορεί να μας βοηθήσει ακόμα και σήμερα να διεκδικήσουμε την χαμένη ευτυχία μας.


Για όποιον ενδιαφέρεται να εμβαθύνει λίγο περισσότερο, στο ιστολόγιο της ποίησης υπάρχουν δύο αποσπάσματα από το ποίημα του Λουκρητίου (De Rerum Natura) "Περί της φύσεως των πραγμάτων" όπου εκφράζονται πιο αναλυτικά κάποιες απόψεις της Επικούρειας φιλοσοφίας.



There are those who think that life is nothing left to chance,
A host of holy horrors to direct our aimless dance.

A planet of playthings,
We dance on the strings
Of powers we cannot perceive.
"The stars aren't aligned
Or the gods are malign"-
Blame is better to give than receive.

You can choose a ready guide in some celestial voice.
If you choose not to decide, you still have made a choice.
You can choose from phantom fears and kindness that can kill;
I will choose a path that's clear-
I will choose Free Will.

There are those who think that they were dealt a losing hand,
The cards were stacked against them- they weren't born in lotus-land.

All preordained-
A prisoner in chains-
A victim of venomous fate.
Kicked in the face,
You can't pray for a place
In heaven's unearthly estate.

You can choose a ready guide in some celestial voice.
If you choose not to decide, you still have made a choice.
You can choose from phantom fears and kindness that can kill;
I will choose a path that's clear-
I will choose Free Will.

Each of us-
A cell of awareness-
Imperfect and incomplete.
Genetic blends
With uncertain ends
On a fortune hunt that's far too fleet.

Εγγραφή μέσω email

Enter your email address:

Blog Widget by LinkWithin