Το τελευταίο γνωμικό που κατατέθηκε

Ο Χρύσιππος ο Σολεύς είπε: " "Θα συμπεραίναμε στην περίπτωση ενός όμορφου σπιτιού ότι χτίστηκε για τους ιδιοκτήτες τους και όχι για ποντίκια. Οφείλουμε επομένως, με τον ίδιο τρόπο, να θεωρούμε το σύμπαν σαν το σπίτι των θεών.""

Πέμπτη 21 Μαΐου 2009

Πολιτισμός - Κουλτούρα (Μέρος Β')

Που Βρίσκεται ο Πολιτισμός;

Τουλάχιστον σε τρία σημεία συνεχίζεται μέχρι σήμερα η συζήτηση σχετικά με την έννοια του πολιτισμού:
  1. Ως ποιό σημείο μπορούμε να μιλάμε για την κουλτούρα σαν ένα "ενοποιημένο όλο".
  2. Ως ποιό σημείο μπορούμε να δούμε την κουλτούρα σαν μία αυτόνομη "υπεροργανική" ολότητα.
  3. Πως μπορούμε καλύτερα να χαράξουμε σύνορα γύρω από τις κουλτούρες.
Η ιδέα του "ενοποιημένου όλου" βασίζεται εν μέρη στην σπουδαία μοντέρνα αντίληψη ότι πίσω από πεποιθήσεις ή συμπεριφορές βρίσκεται μια πιο θεμελειώδη πραγματικότητα. Για τον Μάρξ αυτή ήταν τα μέσα παραγωγής, για τον Ε. Durkheim ήταν η κοινωνία, για τον Φρόυντ το ασυνείδητο και για πολλούς ανθρωπολόγους, αρχής γενομένης από τον Boas η ίδια η κουλτούρα.
Διάφορες ιδέες υπάρχουν για την φύση αυτού του όλου. Ένα ωραίο παράδειγμα μας δίνει ο C. Geertz. Στην περιγραφή της κοινωνίας του Μπαλί, χρησιμοποίησε τις κοκορομαχίες -μια πολύ δημοφιλή διασκέδαση στο Μπαλί- σαν μια εικόνα που χαρακτηρίζει πεποιθήσεις και πρακτικές και η οποία επεκτείνεται, από το πως βλέπουν την σεξουαλική τους ικανότητα, ως το τρόπο με τον οποίο η ιεραρχία των κοινωνικών θέσεων οργανώνει ολόκληρη την κοινωνία. Δηλαδή ανόμοια στοιχεία της κουλτούρας δημιουργούν μια "ύφανση απόψης και πεποίθησης" η οποία είναι συνεχής και αμοιβαία ενισχυόμενη. Οι πολιτισμοί, μας λέει ο Geertz, μπορούν να διαβαστούν σαν διήγημα ή ποίημα. Το κόλπο είναι να βρεις τα πολιτιστικά "κείμενα" που οι ίδιοι οι άνθρωποι μιας κοινωνίας θεωρούν υποχρεωτικά (κοκορομαχία) και όχι μόνο να τα καταλάβεις όπως τα βλέπουν αυτοί, αλλά να βλέπεις τους τρόπους με τους οποίους φωτίζουν άλλες όψεις της κοινωνίας.

Μια άλλη -σε πιο λογικές βάσεις- άποψη της ενοποίησης, προήθλε από την γλωσσολογική έννοια ότι πίσω από τον λόγο βρίσκεται μια γραμματική ή ορισμένοι κανόνες. Μ' αυτήν την προσέγγιση, η κουλτούρα συχνά αναφέρεται σαν κώδικας ή πρόγραμμα. Έτσι, η κουλτούρα ενοποιείται από την εσωτερική λογική των κανόνων που της επιτρέπουν να έχει νόημα και να είναι παραγωγική.
Η κουλτούρα αποτελείται από υποδείγματα για να αποφασίσουμε τι υπάρχει, τι μπορεί να υπάρξει, πως νιώθει κάποιος γι'αυτό, τι να κάνουμε γι'αυτό και πως να το κάνουμε. - Ward H. Goodenough, 1963
Φυσικά υπάρχουν και αυτοί που αρνούνται ότι η κουλτούρα είναι ενοποιημένη. Την χαρακτηρίζουν περισσότερο σαν ένα "bricolage", ένα είδος κολλάζ, στο οποίο τα απομεινάρια του πολιτισμού αποκτούν χρήσεις που δεν ήταν στους σκοπούς τους. Άλλοι υποστηρίζουν ότι η κουλτούρα είναι μια συνεχόμενη διεργασία. Έτσι αποφεύγουν το πρόβλημα να την εξετάζουν ξεχωριστά από την ιστορία και από την επιρροή των ανθρώπων.
Κουλτούρα είναι το πολύπλοκο σύνολο παραδοσιακής συμπεριφοράς η οποία αναπτύχθηκε από την ανθρώπινη φυλή και διδάσκεται διαδοχικά από κάθε γενιά. Μία Κουλτούρα είναι λιγότερο ακριβής. Μπορεί να είναι οι μορφές της παραδοσιακής συμπεριφοράς που είναι χαρακτηριστικό μιας δεδομένης κοινωνίας, ή ενός συνόλου κοινωνιών, ή μιας ορισμένης φυλής, ή μιας ορισμένης περιοχής ή μιας ορισμένης χρονικής περιόδου.- Margaret Mead, 1937
Η αναποφασιστικότητα που υπάρχει στην έννοια κουλτούρα μοιάζει να δυσκολεύει τον ορισμό ακριβών συνόρων μεταξύ πολιτισμών. Για παράδειγμα ο Boas έζησε σε μια εποχή που την Γερμανία απασχολούσε το χτίσιμο του έθνους. Οι εθνικιστές χρησιμοποίησαν την ιδέα της παν-Γερμανικής Kultur ή Geist, για να πουνε ότι οι Γερμανοί μοιράζονταν πολλά κοινά (γλώσσα, φολκλόρ, και έθιμα μεταξύ άλλων) και ότι αυτή η Kultur ή Geist υπερβαίνει τις πολιτικές διαιρέσεις που τους χωρίζουν.
Άλλοι προχωρόντας πιο πέρα μίλησαν "για ένα άνθρωπο, μία κουλτούρα και μία κοινωνία". Ίσως όμως είναι πιο σωστή η άποψη που υιοθετούν οι περισσότεροι ανθρωπολόγοι σήμερα, η οποία τείνει να βλέπει την κουλτούρα όχι σαν ένα πράγμα ξεχωριστό, αλλά σαν ένα μέσο μάθησης για να ξεσκεπάσουμε το νόημα στην κοινωνική ζωή.

Μπορεί να ειπωθεί ότι παρά τις δυσκολίες της, η ανθρωπολογική αντίληψη της κουλτούρας είχε σημαντικό αντίκτυπο στη μοντέρνα σκέψη. Ξεσκεπάζοντας την θεμελιωδώς αυθαίρετη και διδασκόμενη βάση για τις διαφορές ανάμεσα στις ανθρώπινες κοινωνίες, αυτή η αντίληψη της κουλτούρας ήταν ένα πανίσχυρο όπλο κατά του ρατσισμού, του εθνικού σωβινισμού, και του "επιστημονικού" ρατσισμού που χαρακτήριζε την ανθρωπολογία του 19ου αιώνα. Για τον Boas και τους μαθητές του, το να πολεμάς τον ρατσισμό και τον εθνοκεντρισμό -η τάση να μετράμε τους άλλους μόνο με τις δικές μας αξίες- ήταν πρωταρχική αποστολή για τον μαθητή της ανθρωπολογίας. Ο εμπειρικός Boas έκανε μελέτες όπου αντιτίθεται στις αμερικάνικες αντιλήψεις της εποχής του για κληρονομικές "αδυναμίες" και "κατωτερότητα" κάποιων εθνικοτήτων μεταναστών, δείχνοντας ότι άπαξ και βρίσκονταν στις ΗΠΑ οι καλύτερες συνθήκες διατροφής και υγείας γρήγορα παρήγαγαν πληθυσμούς γερούς σαν τον οποιοδήποτε. Ο Boas ήταν σίγουρος ότι το περιβάλλον μάλλον, παρά η βιολογική κληρονομικότητα, είναι η βασική αρχή καθορισμού του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς στους ανθρώπους.


Πολιτιστική Σχετικότητα (Cultural Relativism)

Μεταξύ των ηθικών, φιλοσοφικών και πολιτικών συνεπειών της εμφάνισης της έννοιας της κουλτούρας, είναι και η εμφάνιση του δόγματος της "πολιτιστικής σχετικότητας". Ξεκινάμε, λένε οι συγγραφείς, από τον συλλογισμό ότι οι πεποιθήσεις μας, η ηθική μας, η συμπεριφορά μας -ακόμα και οι ίδιες οι αντιλήψεις μας του κόσμου γύρω μας- είναι προϊόντα του πολιτισμού, που τα μάθαμε σαν μέλη της κοινότητας στην οποία μεγαλώσαμε. Αν, όπως πιστεύουν, το περιεχόμενο του πολιτισμού είναι το προϊόν μιας αυθαίρετης, ιστορικής εμπειρίας του ανθρώπου, τότε το τι είμαστε σαν κοινωνικά όντα είναι επίσης ένα αυθαίρετο και ιστορικό προϊόν. Επειδή ο πολιτισμός καθορίζει την άποψη μας για τον κόσμο, τόσο βαθειά και τόσο πλατειά είναι πολύ λογικό ότι δεν μπορούμε να έχουμε μια αντικειμενική βάση για να βεβαιώσουμε ότι η τάδε όψη του κόσμου είναι ανώτερη από μία άλλη, ή ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μία για να μετρήσουμε την άλλη. Μ'αυτήν την έννοια οι κουλτούρες μπορούν να κρίνονται σχετικά η μία με την άλλη, και η έννοια μια δεδομένης πεποιθήσεως ή συμπεριφοράς πρέπει πρωτίστως και κυρίως να κατανοηθεί σε σχέση με το δικό του πολιτιστικό περιεχόμενο. Αυτή είναι εν ολίγοις η βάση αυτού που ονομάστηκε πολιτιστική σχετικότητα.

Πολλοί ειδικά στις ΗΠΑ δεν βλέπουν την σχετικότητα σαν δόγμα αλλά σαν εμπειρική διαπίστωση. Αυτό φαίνεται στη δουλειά ανθρωπολόγων - γλωσσολόγων όπως ο Ε. Sapir που τον οδήγησε να δηλώσει ότι "μαθαίνοντας μια γλώσσα, μαθαίνουμε ένα κόσμο". Έτσι αναφερόμενοι στη βροχή οι Άγγλοι λένε "it is raining" αλλά ποιός ή τι βρέχει; Αυτό δείχνει ότι είμαστε προδιαθετιμένοι από την γλώσσα να σκεφτόμαστε τα φαινόμενα στον κόσμο σε όρους άμεσων αποτελεσμάτων από ειδικές αιτίες. Σε αντίθεση, ένας Ινδονήσιος θα αναφερθεί στο γεγονός με την έκφραση: "υπάρχει βροχή" (Ada hujan). Αντί για αιτία και αποτέλεσμα η ινδονησιακή έκφραση προδιαθέτει τους ομιλούντες στο να βλέπουν τον κόσμο σαν μια ταυτόχρονη ροή πραγμάτων και γεγονότων. (Στο πρώτο κεφάλαιο ε
ίχε αναφερθεί σε μια περίπτωση φυλής όπου το " λαικό δικαστήριο" βασισμένο σε κανόνες ηθικής καταδίκασε ένα άτομο για γεγονότα που θα "μπορούσε" να προκαλέσει η συμπεριφορά του, ενώ όλοι τους γνωρίζανε ότι τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν ως καταδικαστικά,ήταν ψευδή (!), σε αντίθεση με την δική μας "λογική" του αίτιου - αποτελέσματος.)

Οι ηθικές διαστάσεις της πολιτιστικής σχετικότητας μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω:
Μπορεί οποιαδήποτε κοινωνία να διεκδικήσει μονοπώλιο στην ηθική αλήθεια ή να ισχυριστεί ότι έχει ανακαλύψει ένα ανώτερο σύνολο νορμών και αξιών; Συμπεριφορά που μπορεί να είναι παράνομη, ανόητη ή ανήθικη σε μία κοινωνία μπορεί να είναι τελείως λογική και κοινωνικά αποδεκτή σε μία άλλη. Το μόνο λογικό πράγμα που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναστέλλουμε κάθε κρίση για τις συνήθειες μια άλλης κοινωνίας. Βέβαια έτσι είναι πολύ δύσκολο να θέσουμε τα πολιτιστικά σύνορα, ειδικά σήμερα που με την μετανάστευση και την διασπορά έχουμε οδηγηθεί σε πιθανότητες πραγματικά πολυ-πολιτισμικών κοινωνιών. Μέχρι ποιό σημείο μπορούν τα αισθήματα μιάς κοινότητας να διεκδικούν πολιτιστικό χαρακτηρισμό που απαιτεί αυτονομία και σεβασμό; Μπορούν οι χούλιγκανς να ζητήσουν την προστασία της πολιτισμικής σχετικότητας; Πρέπει να μην επεμβαίνουμε σε αρχαία και παραδοσιακά πολιτιστικά δρώμενα τα οποία μας φαίνονται καταπιεστικά σ'ένα τμήμα ή μία τάξη αυτής της κοινωνίας;
Η κουλτούρα είναι ...επίκτητη (μέσω μάθησης), προσαρμόσιμη, συμβολική συμπεριφορά, βασισμένη στη γλώσσα, συσχετιζόμενη με τις τεχνικές ανακαλύψεις, ένα πολύπλοκο σύνολο δεξιοτήτων που με την σειρά του εξαρτάται από την ικανότητα να οργανώνει ανταλλαγή σχέσεων μεταξύ των κοινοτήτων... - Adam Kuper, 1994
Αυτό δεν είναι ένα αφηρημένο μεταφυσικό πρόβλημα. Πάρτε για παράδειγμα την θηλυκή περιτομή (κλειτορειδοκτομή) που γίνεται στις ανατολικοαφρικανικές κοινωνίες. Αυτό περιλαμβάνει στην πιο εξτρεμιστική εκδοχή του την χωρίς αναισθητικό περιτομή της κλειτορίδας και χειλιών. Είναι εύκολο να δούμε αυτή την πράξη σαν μια παράβαση βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων. Από την άλλη, κάνοντας κάτι θα διαπράξουμε μια θεμελιώδη παράβαση της πολιτιστικής αυτονομίας των ανθρώπων που κάνουν αυτή την τελετή. Επιπλέον η Janice Boddy βρήκε στη μελέτη της για τους Hofriyati του βόρειου Σουδάν, ότι η γυναικία περιτομή συμμετέχει με την ανδρική περιτομή σ'ένα πλούσιο σύνολο νοημάτων που έχουν να κάνουν με τον τρόπο που η κοινωνία, και όχι η φύση, κάνει τα αγόρια άντρες και τα κορίτσια γυναίκες . Βασισμένοι σ'αυτό το πολιτιστικό πλαίσιο, αυτή η πρακτική δεν είναι ούτε παράλογη, ούτε εσκεμμένα απάνθρωπη και καταπιεστική και κυρίως γίνεται και σε άνδρες και σε γυναίκες. Μπορεί να βρίσκουμε τις συνέπειες τέτοιων πράξεων αποκρουστικές, αλλά πρέπει να πιέσουμε για να βρούμε μια ηθική βάση για να συνηγορήσουμε σε καταστολή του η οποία δεν θα παραβιάζει την πολιτιστική αυτονομία των Hofriyati. Είναι φυσιολογικό να απορήσει κανένας, αν είναι δυνατό ταυτόχρονα να εφαρμόσει την ιδέα των οικουμενικών δικαιωμάτων και την πίστη στην σχετικότητα των πολιτισμών.
Τελικά όπως είπε και ο C. Geetz, "κάποιος μπορεί να αξιώσει να αναμιχθεί στις δουλειές των άλλων βασισμένος σε μια κοινή ανθρωπότητα, εξάλλου μοιραζόμαστε αυτόν τον πλανήτη σαν ένα είδος. Αλλά κάθε τέτοια αξίωση πρέπει να γίνεται με την μεγαλύτερη φροντίδα και απροθυμία και μόνο μετά από ειλικρινή και επιμελή προσπάθεια να αντιληφθούμε σε τι εναντιωνόμαστε μέσα στο δικό του πολιτιστικό πλαίσιο."

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:
Alfred Kroeber & Clyde Kluckholn - Culture: A critical review o Concepts and Definitions, 1952
George Stocking - Race, Culture and Evolution, 1968
Clifford Geertz - Interpretetion of Cultures, 1973
Edward Said - Orientalism, 1978
Johannes Fabian - Time and the Other, 1983
Micheal Foucault - Power/Knowledge: Selected Intreviews and Other Writings, 1980

Πηγές αναφορών:
Emile Durkheim and Marcel Mauss - Primitive Classification, 1903
Claude Levi-Strauss - Myth and Meaning, 1978
Dan Sperber - On Anthropological Knowledge, 1985
Robert Murphy - Cultural and Social Anthropology: An Overture, 1986


7 σχόλια:

  1. "Η αναποφασιστικότητα που υπάρχει στην έννοια κουλτούρα μοιάζει να δυσκολεύει τον ορισμό ακριβών συνόρων μεταξύ πολιτισμών."
    Απομόνωσα αυτή τη φράση σου και θα (προσπαθήσω σε μια άλλη ζωή) να τη δωσω να την καταλάβει ο Κορτέζ και οι λοιποί Ισπαναράδες του, όταν θα αποπειραθούν να "εκπολιτίσουν" ξανά την Αμερική Τους.

    Το ίδιο θα ισχύει και για όλους τους Κορτέζ όπου γης και εποχής....

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Επίτρεψέ μου και κάτι ακόμη:

    http://www.youtube.com/v/FuQM4h8ogSM&hl=en&fs=1&rel=0

    για το μίξερ των πολιτισμών και της κουλτούρας.......

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Λέει ο C. Geertz, φίλε Βασίλη, στον επίλογο του κεφαλαίου που επέλεξα:
    "Τα εκγλήματα που έγιναν στο όνομα της πολιτιστικής σχετικότητας (relativ-ism) ωχριούν συγκρινόμενα μ'αυτά που έγιναν στο όνομα πολιτιστικού και εθνικού σωβινισμού ή σχεδόν οποιοδήποτε άλλου "-ισμού"...

    Ο "Κορτέζ" και οι "-ισμοί" θα σταματήσουν να υπάρχουν μόνο αν σταματήσουν να υπάρχουν οι "οπαδοί", με άλλα λόγια, αν αρχίσουν να υπάρχουν ελεύθεροι άνθρωποι...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Αδερφέ καλημέρα.
    Η ανάρτησή σου με κάλυψε.
    Το θέμα είναι όμως πως εννοεί ο καθένας τον πολιτισμό και την κουλτούρα στο κεφάλι του,και πόσο τον επιρεάζει ο κοινωνικός ιστός.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Αυτό ακριβώς αδελφέ νομίζω θέλουν να μας πουν και οι συγγραφείς αυτού του βιβλίου. Εξάλλου μας λένε ότι ο ανθρωπολόγος πρέπει να είναι πολύ αντικειμενικός στις παρατηρήσεις του (κανένας δεν πηγαίνει στο πεδίο εργασίας σαν tabula rasa - άγραφος/λευκός πίνακας), και τονίζουν το γεγονός της ύπαρξης πολλών ορισμών (περισσότερων από τους ανθρωπολόγους όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν...)

    Όμως, αν θέλεις και την δική μου άποψη, η ανθρωπολογία βοήθησε πολύ την πρόοδο της ηθικής. Μαζί με άλλους εξαίρετους στοχαστές, βοήθησε στην αποδεύσμευση της από την θρησκεία και τα πολιτικά συστήματα. Ταυτόχρονα, έδωσε καινούργια οπτική στο τι είναι η δικαιοσύνη, Θεός, ανθρωπότητα, κοινωνία, άτομο και εαυτός. Προσπάθησε με ειλικρίνια να πει τι ξέρουμε και τι δεν ξέρουμε. Και αποτελεί τον περιοριστικό παράγοντα για ανθρώπους που θέλουν να περάσουν τις προκαταλήψεις τους σαν οικουμενικές αλήθειες.

    Οι ίδιοι οι συγγραφείς του βιβλίου τονίζουν ότι το σημαντικότερο μάθημα είναι να μην παίρνουμε τίποτα σαν δεδομένο σχετικά με τους ανθρώπους. Ιδιαίτερη προσοχή όταν κάποιος χρησιμοποιεί τις εκφράσεις: "αλλά φυσικά, είναι στην ανθρώπινη φύση..." (ετοιμάσου ν'ακούσεις τις πιο βαθειές προκαταλήψεις του ομιλητή!) ή "αλλά φυσικά, αντίθετα με τον Δυτικό πολιτισμό, οι ιθαγενείς ..." (εξαιρούν τον Δυτικό πολιτισμό, από τον... πολιτισμό!) κοκ.

    Είναι επίσης σημαντικό να τονίσουμε ότι πριν καν ολοκληρωθεί σαν επιστήμη (δηλαδή οδηγηθεί σε τελικά συμπεράσματα), επήλθε μια αλλαγή στην ανθρωπότητα (λόγω παγκοσμιοποίησης, διεθνοποίησης, μεταναστεύσεων) που αλλάζει πολλά δεδομένα και θέτει καινούργιες πολυπολιτισμικές βάσεις και ερωτήματα σ'αυτή την επιστήμη...
    Μια πορεία εξέλιξης λοιπόν, όπως σε όλα τα πράγματα αυτού του Κόσμου...

    Καλό σου βράδυ!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. KALIMERA PSILE ! KAIRO EXO NA SOU GRAPSO TIPOTIS .. APO OTI VLEPO TO BLOG SOU EXEI GINEI POLY DIMOFILES ALLA KAI PANTA POIOTIKO + ENIMEROMENO . EISAI DIAVASTERO PAIDI TI NA KANOUME ...
    APLA RE FILE EXOUN PONESEI TA MATIA MOU NA DIAVAZO STIN OTHONI , ANAROTIEME POS ANTEXOUN OLOI OI BLOGGER TOSES ORES STIN OTHONI...
    POLLOUS XERETISMOUS AND MAY THE FORCE BE WITH YOU !!!!!!!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Έλα ψηλέ, χρόνια και ζαμάνια...
    Μην ξεγελιέσαι, το ιστολόγιο το διαβάζει λίγος κόσμος και δεν θα μπορούσα να περιμένω και τίποτα άλλο. Βλέπεις τα θέματα δεν τραβάνε τον πολύ κόσμο.
    Ξεκίνησα με άλλο σκοπό (την συζήτηση και την ανταλλαγή απόψεων) αλλά κατέληξα στην αυτογνωσία! Δεν μπορείς να πιστέψεις πόσα έχω μάθει για εμένα από την στιγμή που ξεκίνησα αυτό το ιστολόγιο!!
    Για το διαβαστερός, αυτό είναι πράγματι η μεγάλη μου αγάπη και μάλλον θα είναι και η μεθεπόμενη ανάρτηση, βλέπεις η επόμενη έγινε το email σου.
    Όσο αναφορά την απορία σου, είναι και δικιά μου. Βλέπεις όταν ξεκίνησα αφιερώθηκα "ψυχή και σώματι" μετά από 6 μήνες όμως μπόρεσα να δω λίγο πιο καθαρά. Τώρα έχω τόσα να κάνω που κάθομαι ελάχιστα πια στον υπολογιστή. Προσπαθώ να βρω χρόνο για καμμία ανάρτηση...
    Να είσαι καλά αδελφέ!

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Εγγραφή μέσω email

Enter your email address:

Blog Widget by LinkWithin