Ελεύθερη βούληση (αυτεξούσιον) και επιλογή (προαίρεσις)

"Το κατά φύσιν ζην, 

τουτ' εστί κατ' αρετήν ζην." 

- Επίκτητος

Για να καταπιαστούμε με αυτό το δύσκολο θέμα, ας αρχίσουμε προσπαθώντας να κατανοήσουμε τι είναι η βούληση. Από την ιστοσελίδα της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα αντιγράφω τον ορισμό της βούλησης:

βούληση η [vúlisi] Ο33 : 1. σταθερή θέληση, επιθυμία για επιδίωξη και επίτευξη κάποιου σκοπού: Οι εκλογές εκφράζουν άμεσα τη λαϊκή~. H κυβέρνηση έχει την πολιτική ~ να προχωρήσει σε αλλαγές. || (έκφρ.) κατά ~: α. όπως και όταν θέλει κάποιος: Ενεργεί κατά ~. β. (στρατ.) παράγγελμα που επιτρέπει ευχέρεια στην εκτέλεση κίνησης ή βολής: Πυρ κατά ~. (λόγ.) οικεία* βουλήσει. 2. (ψυχ.) ψυχική λειτουργία που εκδηλώνεται στην τάση για κτ. και στην προσπάθεια για την επίτευξη κάποιου σκοπού που επιλέχθηκε και αποφασίστηκε συνειδητά: Iσχυρή / ασθενής ~. H ελευθερία της βουλήσεως προϋποθέτει δυνατότητα επιλογής. Ο πόθος, η ευχή, η επιθυμία είναι εκδηλώσεις της ανθρώπινης βούλησης. ~.

[λόγ. < αρχ. βούλη(σις) -ση]

Υπογραμμίζω ότι πρόκειται για ψυχική λειτουργία. Στην ουσία θα έλεγα ότι η ελεύθερη βούληση είναι επιθυμία προς την οποία κινούμαστε ανεμπόδιστα. Ταυτόχρονα όμως περιλαμβάνει ένα σκοπό που επιλέχτηκε και αποφασίστηκε συνειδητά.

Πως μπορούμε λοιπόν να έχουμε ελεύθερη βούληση; Από τα παραπάνω προκύπτει ότι πρέπει να είναι καταρχήν μια επιθυμία στην οποία μπορούμε να φτάσουμε ανεμπόδιστα. Επίσης έχει να κάνει με επιλογή. Πρέπει δηλ. να μπορούμε ελεύθερα να επιλέξουμε. Και είναι λογικό: Η ικανοποίηση των επιθυμιών μας δεν πρέπει να εναπόκειται στα χέρια κανενός, ούτε να μας υποτάσσει σε πράγματα ή ανθρώπους. Γιατί τότε είμαστε σε χειρότερη σκλαβιά και από τους ίδιους τους σκλάβους αφού οι τελευταίοι ξέρουν τουλάχιστον ότι είναι δούλοι. Ανελεύθεροι είμαστε λοιπόν, όταν αποφασίζουμε βάση παθών, φόβων, συνηθειών ή υπό καταναγκασμό χωρίς δυνατότητα ελεύθερης επιλογής. Εξάλλου πολύ διαφωτιστική βρίσκω και την λέξη που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες: αυτεξούσιον. Δηλαδή να έχεις εσύ τον έλεγχο του εαυτού σου.

Η ελεύθερη επιλογή όμως προϋποθέτει συνειδητή απόφαση. Και η συνειδητή απόφαση σημαίνει εκτίμηση - κρίση - προτίμηση (επιλογή), με αυτήν την σειρά. Συνεπώς είναι εξίσου σημαντικό μαζί  με το βίο να εξερευνούμε και τις επιθυμίες μας για να δούμε ποιες από αυτές είναι ελεύθερες και άρα στην δικαιοδοσία μας να πραγματοποιήσουμε. 

Και μια ο λόγος για τον Επίκτητο ας δούμε μια από τις βασικότερες έννοιες που συναντά κανείς σε όλες σχεδόν τις διαλέξεις του που έχουν διασωθεί από το μαθητή του Αρριανό: την προαίρεση. Η λέξη διασώζεται ακόμα στο λεξιλόγιο μας στην έκφραση: "δώστε ό,τι προαιρείσθε." Δηλαδή ότι ελεύθερα αποφασίσει ο καθένας. Ας δούμε τον ορισμό της:

προαίρεση η [proéresi] Ο33 : ενδόμυχη ψυχική (συναισθηματική και διανοητική) τάση, προδιάθεση, πρόθεση, που οδηγεί σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις προτιμήσεων και επιλογών: Ενεργώ / κάνω κτ. με αγαθή / καλή / κακή ~. Είχα όλη την καλή ~ να τον βοηθήσω. || (έκφρ.) κατά ~, με ελεύθερη βούληση, χωρίς δεσμεύσεις και περιορισμούς, προαιρετικά. || (φιλοσ.) η γενική κατεύθυνση της σκέψης και του θυμικού του ανθρώπου, με βάση την οποία κρίνει ηθικά τις πράξεις τις δικές του και των άλλων.

[λόγ. < αρχ. προαίρε(σις) -ση `πρόθεση, θέληση΄] 

προαιρούμαι [proerúme] Ρ10.9β (μόνο στον ενεστ.) : (λόγ.) με ελεύθερη βούληση αποφασίζω, επιλέγω, κάνω κτ.: Στους εράνους δίνει κανείς ό,τι προαιρείται. Δώστε ό,τι προαιρείσθε.

[λόγ. < αρχ. προαιροῦμαι]

Βλέπουμε στον ορισμό ότι πάλι πρόκειται για ψυχική τάση. Συναισθηματική (άραγε αστοχώ αν πω ότι είναι αυτό που μας υπαγορεύει η ψυχή μας;) και διανοητική. Διανοητική γιατί υπόκειται και στον έλεγχο της σκέψεως εξ' ου και η κρίση που αναφέρω παραπάνω.  Αυτό σημαίνει για εμένα το να ζούμε κατά φύσιν που είναι το ίδιο με το να ζεις ενάρετα όπως δηλώνει και στο γνωμικό ο Επίκτητος. Γιατί ως έλλογα όντα, ζωή σύμφωνα με τη φύση, σημαίνει ζωή σύμφωνα με το λόγο (τη λογική).
Επίσης πολύ σημαντικό θεωρώ το γεγονός ότι η προαίρεση είναι αυτή που κρίνει ηθικά τις πράξεις.

~~~~~

Ας μιλήσουμε λίγο και για ηθική. Η ηθική δεν είναι ένα βιβλίο κανόνων που έχουμε αποστηθίσει και εφαρμόζουμε σε κάθε περίπτωση.  Για παράδειγμα λέγοντας αυτό είναι καλό ή αυτό είναι κακό εκ των προτέρων. Ας δούμε τον ορισμό της:

ηθική η [iθikí] Ο29 : 1α. το σύνολο των θεσμοθετημένων κανόνων μιας κοινωνίας που καθορίζουν τη συμπεριφορά των ατόμων με βάση το κοινωνικά αποδεκτό, το καλό και το κακό: Bικτοριανή ~ . Σύμφωνα με την παραδεδεγμένη ~. H ~ της αστικής τάξης στις αρχές του αιώνα. β. υποκειμενική αντίληψη και ατομική στάση απέναντι στη συγκεκριμένη κοινωνική ηθική: Aυτά είναι σύμφωνα με τη δική σου ~. || η ηθικότητα. || H ~ με τη στενή της έννοια, η σεξουαλική ηθική. 2α. κλάδος της φιλοσοφίας που εξετάζει και μελετά τις πράξεις των ανθρώπων ως προς τη θετική ή αρνητική τους αξία, που έχει δηλαδή για αντικείμενο την εκτιμητική κρίση, αφού αναφέρεται στη διάκριση του καλού και του κακού.

Εξάλλου το ήθος λέξη από την οποία προέρχεται η λέξη ηθική σημαίνει την στάση μας, την συμπεριφορά μας. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η εκάστοτε εκτιμητική κρίση μας είναι η ηθική μας.  Και είναι λογικό, αν σκεφτούμε, ότι κανένας μας δεν προτιμά κάτι χωρίς σκέψη ούτε επιλέγει κάτι χωρίς προτίμηση.  Δεν θα κάναμε ποτέ αυτά που κάνουμε,  χωρίς να τα έχουμε πρώτα εγ-κρίνει (ρίζα της λέξης, η κρίση). Εδώ ταιριάζει και ο "ανεξερεύνητος βίος" της προηγούμενης ανάρτησης.

Λέει κάπου ο Ε. Λεμπέσης: "ο ανήθικος είναι βλάκας" και έχει απόλυτο δίκαιο αφού όταν η στάση μας και η συμπεριφορά μας είναι ανήθικη αυτό οφείλεται στην μειωμένη ή απούσα κρίση μας. 

Από όλα τα παραπάνω προκύπτει ότι η προαίρεση (επιλογή) μας είναι επιθυμία που συνοδεύεται από περίσκεψη για πράγματα τα οποία βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας και στην ουσία αποτελεί τον ηθικό σκοπό μας. Βλέπουμε δηλαδή ότι η περίσκεψη προηγείται της προαίρεσης και η προαίρεση της πράξης (ή της μη-πράξης).

Τελειώνοντας θα ήθελα να κοιτάξουμε μαζί (αλλά και ο καθένας μόνος του) να βρούμε χειροπιαστά παραδείγματα για το ποια είναι όλα αυτά που βρίσκονται υπό τον έλεγχο μας και ποια αυτά που δεν μας έχουν δοθεί υπό τον έλεγχό μας. Γιατί καλή η θεωρία και η σκέψη, αλλά αν δεν έχει πρακτική εφαρμογή στη ζωή τότε είναι τελείως άχρηστη... 

Ας κοιτάξουμε κάποια πράγματα που δεν μας ανήκουν ή δεν τα έχουμε υπό τον έλεγχο μας:

- θάνατος

- σώμα

- υγεία

- φήμη (ένα ποίημα εδώ)

- ιδιοκτησία

- αξιώματα

- με λίγα λόγια όσα δεν είναι έργα μας. 

Όταν μας ταράζει κάτι από τα παραπάνω ας μην βιαστούμε να τα χαρακτηρίσουμε ως καλά ή κακά αλλά να έχουμε έτοιμη την απάντηση: "Δεν με αφορά."

Υπό τον έλεγχό μας: 

- αντίληψη

- επιλογή

- επιθυμία

- αποστροφή

- το τι λέμε, τι κάνουμε ή τι δεν κάνουμε με λίγα λόγια τα έργα μας.

Εδώ πρέπει να έχουμε στραμμένη την προσοχή μας και να προσπαθούμε συνεχώς να βελτιώνουμε την κρίση μας. Μόνο πάνω σε αυτά που κάνουμε έχουμε το δικαίωμα να πούμε αν είναι καλά ή κακά. 

Λέει ο Επίκτητος (Ομιλίες, βιβλίο ΙΙΙ, κεφάλαιο ΧΙ): 

Υπάρχουν σαν διατεταγμένες από νόμο κάποιες συγκεκριμένες τιμωρίες (κολάσεις στο πρωτότυπο) για αυτούς που παραβιάζουν τη θεία διοίκηση. "Όποιος θεωρήσει καλό κάτι το οποίο δεν ανήκει στην προαίρεση του, θα φθονήσει, θα επιθυμήσει, θα κολακέψει και θα ταραχτεί. Όποιος θεωρήσει κακό κάτι το οποίο δεν ανήκει στην προαίρεση του, θα λυπηθεί, θα πενθήσει, θα θρηνήσει και θα δυστυχήσει."

Πηγές:

- Επίκτητος: Ομιλίες (βιβλία Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, ΙV) & Εγχειρίδιον

- Ι. Δαμασκηνός: Βαρλάαμ και Ιωάσαφ (XV 131-133)

- Εὐάγγελος Λεμπέσης: Ἡ Τεράστια Κοινωνική Σημασία τῶν Βλακῶν ἐν τῷ Συγχρόνῳ Βίῳ

- Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα

- Οι πίνακες (άσχετοι με το θέμα αλλά καταπληκτικοί) είναι της Séraphine Louis πιο γνωστής ως Séraphine de Senlis.

ΥΓ. Δέστε αν θέλετε και αυτή την ιταλική ταινία του 1948 (αγγλικοί υπότιτλοι) και σκεφτείτε πάνω σε αυτά που συζητήσαμε.