Μια ιστορία από την ιστορία της φιλοσοφίας* (Giordano Bruno)

Στις 17 Φεβρουαρίου του έτους 1600 στοίβαξαν άνθρωποι σε μια πλατεία στην Ρώμη ένα σωρό από ξύλα. Πάνω του δέσανε έναν άνθρωπο και βάλανε φωτιά. Πεθαίνοντας δεν άφησε ούτε μια κραυγή να του ξεφύγει. Αυτός ο άνθρωπος ήταν ο πρώην δομικανός μοναχός Giordano Bruno.

Μετά από 7 χρόνια φυλάκιση κατά την οποία σταθερά αρνήθηκε να ανακαλέσει τις φιλοσοφικές του διδασκαλίες, καταδικάστηκε σε θάνατο στην πυρά. Αυτοί που τον καταδικάσανε, πίστευαν ότι έπρεπε να προστατεύσουν την θρησκεία και την ηθική από έναν από τους πιό επικίνδυνους εχθρούς των. Και είχαν δίκαιο όχι για την ίδια την θρησκεία, αλλά για πολλές από τις βασικές αρχές της τότε θεολογίας. Τη δύναμη των ιδεών του Bruno και το παράδειγμα της ύψιστης σταθερότητας και εμπιστοσύνης στις πεποιθήσεις του δεν μπορούσαν να το αποκρύψουν όπως τόσες φορές συνέβηκε στην ιστορία - τουλάχιστον στο παρελθόν, μια και οι καιροί μας ξέρουν εξαιρετικά τελειοποιημένες μεθόδους πνευματικής καταπίεσης.

Ο Bruno έγραψε στην μητρική του γλώσσα τα ιταλικά. Τα πιο γνωστά του συγράμματα είναι: "Σχετικά με το αίτιο, την αρχή και το Ένα", "Σχετικά με το Άπειρο, το Όλον και τους Κόσμους", "Ο εξορκισμός του νικηφόρου Τέρατος", "Σχετικά με τα ηρωικά πάθη". Επηρρεασμένος από τους Cusanus και Copernicus και τις ανακαλύψεις τους προχωράει την σκέψη τους ακόμα πιο πέρα από το απλά ηλιοκεντρικό σύστημα και μιλά για το αμέτρητο άπειρο σύμπαν, γεμάτο από πολλούς ήλιους, πλανήτες, κόσμους, χωρίς σύνορα και χωρίς κέντρο, σε σταθερή κίνηση. (Δέστε αν θέλετε και κάτι σχετικό: http://www.youtube.com/watch?v=mcBV-cXVWFw )

Αυτές οι ιδέες δεν ήταν οι μόνες που τον επηρρέασαν. Από την αρχαιότητα: το ποίημα του Λουκρήτιου (περί φύσεως των πραγμάτων), που ταίριαζε με την δικιά του ποιητική φύση, ενώ έβλεπε τον Αριστοτέλη σαν τον δάσκαλο των δασκάλων. Από την φυσική φιλοσοφία της Αναγέννησης: ο Theophrastus Bombastus von Hohenheim (γνωστός ως Παράκελσος), ο "ιταλός Παράκελσος" Hieronymus Cardanus - ο πρώτος περισσότερο πρακτικός ενώ ο δεύτερος πιο θεωρητικός - και ακόμα δύο Ιταλοί ο Bernardo Telesio και ο Francesco Patrizi. Όλοι αυτοί οι στοχαστές έχουν κοινό ότι οι διδαχές τους ήρθαν σε τριβή με τον εκκλησιαστικό δογματισμό.

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στον Bruno ο οποίος συνδέει την υπόθεση του άπειρου του σύμπαντος μ'αυτήν της δυναμικής μονάδας και της αιωνιότητας του κόσμου. Αιώνιος είναι ο κόσμος, επειδή εκεί τα χωριστά πράγματα υπόκειται σε αλλαγή και παροδικότητα, αλλά το σύμπαν ως όλον είναι το μοναδικό Είναι (ύπαρξη) και γιαυτό άφθαρτο. Μιά δυναμική μονάδα είναι ο κόσμος, γιατί όλο το σύμπαν συνιστά έναν μεγάλο ζωντανό οργανισμό και μέσω μιας μοναδικής αρχής διέπεται και κινείται. "Έτσι είναι επομένως το σύμπαν ένα μοναδικό, ατελείωτο κάτι... Δεν παράγεται, επειδή δεν υπάρχει άλλο Είναι, που θα μπορούσε να επιθυμεί ή να ελπίζει να γίνει, επειδή περιέχει το ίδιο, όλο το Είναι. Δεν φθείρεται επειδή δεν υπάρχει τίποτα άλλο στο οποίο θα μπορούσε να αλλάξει, - αυτό είναι όλα. Δεν μπορεί να χάσει ή να πάρει, επειδή είναι κάτι άπειρο και έτσι δεν μπορεί κάτι να προστεθεί, ούτε κάτι να αφαιρεθεί." (Από το "Σχετικά με το αίτιο, την αρχή και το Ένα" αρχή 5ου διαλόγου)

Αυτή την αρχή που διέπει και εμπνέει τα πάντα ονομάζει ο Bruno Θεό. Ο Θεός είναι το σύνολο όλων των αντιθέσεων, είναι το μέγιστο και το ελάχιστο, άπειρο και αδιαίρετο, πιθανότητα και πραγματικότητα σε ένα. Αυτή η φόρμουλα της coϊncidencia contradictorum είχε ήδη αποδειχθεί από την δουλειά του Cusanus (από τον οποίο ο Bruno την δανείστηκε) αλλά και από άλλους αποκρυφιστές ότι ήταν γερά συνδεδεμένη με την χριστιανική πίστη.

Μη συνδεδεμένη ωστόσο με την χριστιανοσύνη - εκτός από την αιωνιότητα της δημιουργίας - είναι η σχέση του Θεού με τον κόσμο όπως ο Bruno την περιγράφει. Απορρίπτει την ιδέα ότι ο Θεός κυβερνά τον κόσμο έξω από αυτόν - όπως για παράδειγμα ο βοσκός το κοπάδι του. Ο Θεός δεν βρίσκεται πάνω και έξω από τον κόσμο. Είναι μέσα στον κόσμο. Ενεργεί σαν αρχή που εμπνέει το όλον, όσο και σαν μέρος αυτού. "Αναζητούμε τον Θεό στον σταθερό, σκληρό νόμο της φύσης, στην ευλαβική διάθεση ενός προς αυτόν το νόμο κατευθυνόμενου συναισθήματος" "Τον αναζητούμε στη λάμψη του ήλιου, στην ομορφιά των πραγμάτων που εξέρχονται από τη μήτρα της μητέρας μας Γης, στην πραγματική ακτινοβολία των όντων, στη ματιά των πολλών αστερισμών, οι οποίοι στην αμέτρητη άκρη του ενός ουρανού φωτίζουν, ζουν, νιώθουν, σκέφτονται, και το Όλο-καλό, Όλο-ένα και Ύψιστο υμνούν". Αυτή είναι αυτή η παρομοίωση - ισότητα του Θεού με την Φύση, την οποία οι άνθρωποι ονομάζουν πανθεϊσμό.

Ο Bruno είχε πλήρη συνείδηση της αντίθεσης των ιδεών του με την εκκλησία και τον χριστιανισμό γενικά. Διατύπωσε τις ιδέες του επανειλημμένα όπως οι αρχαίοι, δηλ. οι παγανιστές. Η ιστορική του σημασία βρίσκεται ακριβώς εκεί, ότι δηλαδή μόνο αυτός από τις αντιλήψεις που ασυνείδητα βρισκόταν και επεξεργαζόνταν στα κεφάλια των συνανθρώπων του, ανέλαβε όλες τις ευθύνες και τους έδωσε μορφή διατυπώνοντάς τες δημόσια. Βέβαια είναι αλήθεια ότι δεν τις διατύπωσε σε ένα αρμονικό, ισορροπημένο σύστημα, αλλά σε μια εκστατική - ποιητική μορφή, σε ένα μέσω μιας παρόρμησης για ενδοσκόπηση, σχεδόν μεθυστικό ποιητικό έργο.

Από τους στοχαστές που επηρρέασε ο Bruno αξιοσημείωτοι είναι ο Leibniz (με την μοναδολογία του), ο Spinoza, ο Goethe και ο Schelling. Ο E.G.Kolbenheyer περιέγραψε τον πνευματικό αγώνα του Bruno στο δράμα του "Ηρωικά πάθη".


* Το κείμενο είναι μετάφραση του ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟΥ βιβλίου "Η Ιστορία της Φιλοσοφίας" μέρος β' σελ. 35-38 του Γερμανού Hans Joachim Störing.

Για περισσότερες πληροφορίες, στα αγγλικά, εδώ και εδώ.