Περί προνοίας*

 

Απ' όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο είναι εύκολο για τον άνθρωπο να βρει την ευκαιρία να εγκωμιάσει την πρόνοια, αν έχει μέσα του αυτές τις δύο ιδιότητες: την ικανότητα να αντικρίζει συνορατικά το κάθε γεγονός, και την αίσθηση της ευγνωμοσύνης. Αλλιώς, ο ένας δε θα μπορεί να δει την χρησιμότητα αυτού που έγινε, και ο άλλος, ακόμα και αν την βλέπει, δεν θα είναι ευγνώμων γι' αυτό.

Αν ο Θεός είχε φτιάξει τα χρώματα, αλλά δεν έδινε την ικανότητα να τα δούμε, ποιο το όφελος; - Κανένα απολύτως. Αλλά, από την άλλη, αν είχε δώσει την ικανότητα, αλλά όταν έφτιαχνε τα αντικείμενα τα είχε φτιάξει έτσι ώστε να μην είναι ικανά να υποπίπτουν στην ικανότητα της όρασης, ποιο το όφελος; - Κανένα απολύτως. - Τι θα γινόταν τότε, αν είχε κάνει και τα δύο παραπάνω, αλλά δεν είχε φτιάξει το φως; - Ακόμα και έτσι θα ήταν χωρίς χρησιμότητα. - Ποιος είναι αυτός λοιπόν, που ταίριαξε το αυτό μ' εκείνο και εκείνο με αυτό; Και ποιος είναι αυτός που ταίριαξε το σπαθί με την θήκη του; Κανένας; Από την ίδια την κατασκευή των έργων μπορούμε να αποφανθούμε ότι το έργο είναι προϊόν κάποιου τεχνίτη, και ότι δεν κατασκευάστηκε στην τύχη. 

Αποκαλύπτει λοιπόν κάθε τέτοιου είδους έργο τον τεχνίτη του, αλλά τα ορατά αντικείμενα, η όραση και το φως δεν τον αποκαλύπτουν; Και το αρσενικό και το θηλυκό, και η επιθυμία του καθενός για συνουσία με τον άλλο, και η ικανότητα να χρησιμοποιούμε τα όργανα που κατασκευάστηκαν γι' αυτό το σκοπό, ούτε αυτά αποκαλύπτουν τον τεχνίτη; Η δε κατασκευή της διάνοιας, με την οποία όταν υποπίπτει σε αντικείμενα όχι απλά αποτυπώνει τις μορφές, αλλά κάνει και επιλογή ανάμεσα τους, και αφαιρεί και προσθέτει, και κάνει και συνδυασμούς με αυτά, και ναι, μα το Δία, μεταβαίνει από κάποια σε κάποια άλλα τα οποία τρόπο τινά συσχετίζονται - ούτε αυτά είναι ικανά να προτρέψουν κάποιους στο να μην ξεχνάνε τον τεχνίτη; Αλλιώς αφήστε τους να μας εξηγήσουν τι είναι αυτό που παράγει το κάθε από αυτά τα αποτελέσματα, ή το πως είναι δυνατόν αντικείμενα τόσο θαυμαστά και τεχνικά είναι δυνατόν να παράγονται στην τύχη και αυθόρμητα.

Τι λοιπόν; Μόνο σ' εμάς τους ανθρώπους συμβαίνουν αυτά; Θα βρείτε πολλά μόνο σ' εμάς, τα οποία είχε ιδιαίτερη ανάγκη το λογικό ζώο, αλλά θα βρείτε και πολλά κοινά με τα άλογα ζώα. Άραγε μπορούν και αυτά τότε να κατανοούν αυτά που συμβαίνουν; Όχι! γιατί άλλο η χρήση και άλλο η κατανόηση. Ο Θεός είχε την ανάγκη τους για να χρησιμοποιούν τις εξωτερικές εντυπώσεις, ενώ από εμάς την ανάγκη να κατανοούμε τη χρήση τους. Έτσι για αυτά είναι αρκετό να τρώνε, να πίνουν, να ξεκουράζονται και να τεκνοποιούν και όσα άλλα το κάθε ένα από αυτά, για εμάς όμως, στους οποίους έδωσε την ικανότητα της κατανόησης, αυτά δεν είναι αρκετά, αλλά αν δεν πράξουμε με κατάλληλο τρόπο και μεθοδικά και ακολουθώντας ο καθένας τη φύση του και την κατασκευή του, δεν θα κατορθώσουμε να φτάσουμε το σκοπό μας. Γιατί αυτοί οι οποίοι έχουν διαφορετική κατασκευή, αυτών τα έργα και οι σκοποί είναι διαφορετικοί. Έτσι για τα όντα που η κατασκευή είναι μόνο χρηστική, η χρήση είναι αρκετή, αλλά για αυτά που διαθέτουν το χάρισμα της κατανόησης της χρήσης, εάν δεν προσθέσουν τον τρόπο, ποτέ δεν θα πραγματώσουν το σκοπό τους.

Τι λοιπόν; Καθένα από τα ζώα που ο Θεός κατασκευάζει, άλλο για να φαγωθεί, άλλο για να βοηθάει στην καλλιέργεια, άλλο για να παράγει τυρί και άλλο για παρόμοιες χρήσεις, ποια ανάγκη έχουν για την κατανόηση των εξωτερικών εντυπώσεων και στο να είναι ικανά να τις διακρίνουν ώστε να διατελούν αυτές τις λειτουργίες; Αλλά ο Θεός εισήγαγε τον άνθρωπο στον κόσμο ως θεατή του εαυτού Του και των έργων Του, και όχι απλά ως θεατή αλλά και ως διερμηνέα αυτών. Γι' αυτό το λόγο είναι ντροπή για τον άνθρωπο να ξεκινά και να τελειώνει όπου και τα άλογα ζώα, αλλά να ξεκινά απ' όπου κι αυτά, και να καταλήγει εκεί που καταλήγει η φύση μας: στην ενατένιση, κατανόηση και τρόπο ζωής σύμφωνα με τη φύση. Προσέχετε λοιπόν μην τυχόν πεθάνετε χωρίς ποτέ να έχετε γίνει θεατές όλων αυτών. 

Αλλά ταξιδεύετε στην Ολυμπία για να δείτε το έργο του Φειδία, και όλοι σας θεωρείτε ατυχία να πεθάνετε χωρίς να έχετε δει τέτοια θεάματα. Και όμως, όταν δεν υπάρχει καμιά ανάγκη να ταξιδέψετε, αλλά εκεί που ο Δίας είναι ήδη και είναι παρόν στα έργα του, αυτά δεν θέλετε να τα δείτε και να τα κατανοήσετε; Θα αρνηθείτε λοιπόν να αντιληφθείτε ποιοι είστε, ή γιατί γεννηθήκατε, ή για ποιον λόγο σας δόθηκε η όραση; -Ναι αλλά δυσάρεστα και δύσκολα πράγματα συμβαίνουν στη ζωή. -Στην Ολυμπία, δεν συμβαίνουν; Δεν ζεσταίνεσαι; Δεν στριμώχνεσαι; Δεν λούζεσαι με δυσκολία; Δεν μουσκεύεσαι όταν βρέχει; Δεν γίνεσαι παραλήπτης θορύβου και κραυγών και άλλων δυσκολιών; Αλλά φαντάζομαι ότι τα ανέχεστε όλα αυτά λόγω της αξίας του θεάματος. 

Πέστε μου, δεν λάβατε ικανότητες που να σας βοηθάνε να αντέχετε αυτά που συμβαίνουν; Δεν λάβατε μεγαλοψυχία; Δεν λάβατε ανδρεία; Δεν λάβατε καρτερία; Και τι με νοιάζει τι θα συμβεί εάν είμαι μεγαλόψυχος; Τι θα με ταράξει ή τι θα μου φανεί οδυνηρό; Δεν θα χρησιμοποιήσω την ικανότητα που έλαβα προς αυτό το σκοπό, αλλά θα θλίβομαι και θα πενθώ για γεγονότα που συμβαίνουν; 

"Ναι αλλά η μύτη μου τρέχει." -Και γιατί έχεις τότε χέρια δούλε; Δεν είναι για να σκουπίσεις τη μύτη σου; "Είναι τότε λογικό να υπάρχουν μύτες που τρέχουν στον κόσμο;" -Πόσο καλύτερο θα ήταν να σκούπιζες τη μύτη σου από το να βρίσκεις σφάλμα! Τι νομίζεις θα ήταν ο Ηρακλής αν δεν υπήρχε ένα λιοντάρι σαν αυτό που αντιμετώπισε, και μια ύδρα, και ένα ελάφι, και ένας κάπρος, και άνθρωποι άδικοι και κακοί, τους οποίους έδιωχνε και καθάριζε; Και τι θα έκανε αν δεν υπήρχε κανένα τέτοιο γεγονός; Δεν είναι πρόδηλο ότι θα τυλιγόταν με μια κουβέρτα και θα κοιμόταν; Καταρχήν δεν θα γινόταν ποτέ Ηρακλής αν κοιμόταν όλη του τη ζωή μέσα στη χλιδή και την ευκολία. Αλλά ακόμα και αν γινόταν, ποιο το όφελος; Ποια θα ήταν η χρησιμότητα των χεριών του, της γενναιότητας του και της καρτερίας του αν δεν παρουσιαζόταν όλες αυτές οι περιστάσεις και τα γεγονότα για να τον εξασκήσουν; Τι λοιπόν; Έπρεπε να τα προετοιμάσει αυτός για τον εαυτό του; και να ψάχνει να φέρει ένα λιοντάρι στη χώρα του από κάπου αλλού; και μια ύδρα και ένα κάπρο; Αυτό θα ήταν τρέλα και μωρία. Αλλά αφού υπήρχαν και γινόντουσαν ήταν εύχρηστα σαν μέσο για να αποκαλύψουν και να εξασκήσουν τον Ηρακλή. 

Έλα λοιπόν τώρα που ξέρεις αυτά τα πράγματα, διαλογίσου πάνω στις ικανότητες που έχεις, και, αφού διαλογιστείς πες: "Φέρε μου τώρα, ω Δία, όποια περίσταση θέλεις. Γιατί έχω εργαλεία δοσμένα από εσένα, ώστε να την χρησιμοποιήσω ως αφορμή για να διακριθώ." Αλλά όχι, κάθεσαι τρέμοντας από φόβο μην συμβεί τίποτα, οδύρεσαι, γκρινιάζεις και θλίβεσαι για πράγματα που συμβαίνουν. Και κατηγορείς τους θεούς! Γιατί ποιος άλλος μπορεί να είναι ο λόγος ενός τόσο ποταπού πνεύματος παρά η ασέβεια; 

Και όμως ο Θεός δεν μας έδωσε απλά αυτές τις ικανότητες για να αντέχουμε όλα αυτά που συμβαίνουν χωρίς να εξευτελιζόμαστε ή να συντριβόμαστε από αυτές, αλλά - όπως ταιριάζει σε καλό βασιλέα και σε αληθινό πατέρα - μας τις έδωσε  ελεύθερες από περιορισμούς, εξαναγκασμούς και εμπόδια. Όλα αυτά μας τα έδωσε εξ' ολοκλήρου υπό τον έλεγχό μας χωρίς να κρατήσει γι' Αυτόν κάποια ισχύ ώστε να εμποδίσει ή να αποτρέψει. Αν και έχετε όλες αυτές τις ικανότητες ελεύθερες και εντελώς δικές σας, δεν τις χρησιμοποιείτε, ούτε έχετε συνειδητοποιήσει τα δώρα που έχετε λάβει, και από ποιόν, αλλά πενθείτε και αναστενάζετε, κάποιοι από εσάς τυφλοί προς αυτόν που σας τις έδωσε μην αναγνωρίζοντας τον ευεργέτη σας, και άλλοι, - τόσο ποταπό είναι το πνεύμα τους - μέμφονται και βρίσκουν λάθη στο Θεό. Και ενώ εγώ σου δείχνω ότι είσαι προικισμένος  και έχεις αφορμές για μεγαλοψυχία και κουράγιο, σε παρακαλώ δείξε μου ποιες αφορμές έχεις εσύ για να παραπονιέσαι και να βρίσκεις λάθη.

* Επίκτητος, Οι ομιλίες όπως καταγράφηκαν από τον Αρριανό: Βιβλίο Ι, κεφάλαιο 7. 

ΥΓ. Ένα σχετικό ποίημα εδώ.