Η θάλασσα που σκέφτεται.

"Ο άνθρωπος δεν γνωρίζει την κακία του γιου του·

δεν γνωρίζει τα πλούτη του καλαμποκιού του"

- Κομφούκιος (για την μεροληπτική ματιά)

Όλη η γνώση έρχεται από την εμπειρία. Ερχόμαστε στο κόσμο σαν άγραφος πίνακας και οι αισθήσεις μας είναι το μόνο που έχουμε για να εξερευνήσουμε αυτόν τον κόσμο. Τι είναι όμως η εμπειρία; 

Γράφει ο Π. Ηλιόπουλος στο "Σχετικά με την Αντίληψη και τη Φύση του Χρόνου": "Η κίνηση είναι αυτή που δημιουργεί την αντίληψη". Βλέπουμε μια εικόνα και την αποθηκεύουμε στη μνήμη μας. Στη συνέχεια υπάρχει κίνηση στο οπτικό μας πεδίο. Τώρα ενθυμούμενοι τις δύο αυτές εικόνες μπορούμε να τις συγκρίνουμε. Κάπως έτσι ξεκινάει η σκέψη και κατά συνέπεια η αντίληψη. Είναι σύγκριση και οφείλεται στην ανάμνηση. Η εμπειρία όπως υποδεικνύει και η ρίζα της (πείρα) είναι ανάμνηση. Συνεπώς αν όλη η γνώση προέρχεται από την εμπειρία τότε όλα υπάρχουν εξαιτίας της μνήμης. Χωρίς την μνήμη δεν θα υπήρχε τίποτα. Γνώση = μνήμη.

"Γι' αυτόν που καταλαβαίνει ό,τι βλέπει 

και δεν βλέπει μόνο ό,τι καταλαβαίνει"

- Αγνώστου

"...έτσι συνδέεται ο χρόνος και ο χώρος·

όταν κοιτάμε στο χώρο, κοιτάμε πίσω στο χρόνο."

-Αϊνστάιν

 

Η μνήμη λοιπόν γίνεται σκέψη, η σκέψη αντίληψη και η αντίληψη με την σειρά της εμπειρία δηλαδή γνώση.  Μια αντίληψη όμως καθαρά προσωπική δηλαδή υποκειμενική. Είναι το γνωστό από την κβαντική συμπέρασμα ότι ο παρατηρητής επηρεάζει το παρατηρούμενο.  Στην ουσία κάνει το παρελθόν παρόν (μέσω της ενθύμησης) για να μπορέσει να παρατηρήσει δηλαδή να συγκρίνει. Τι συμπέρασμα όμως μπορούμε να βγάλουμε τότε για την ακρίβεια μιας υποκειμενικής παρατήρησης; Με άλλα λόγια κατά πόσο αληθινή είναι η υποκειμενική μας αντίληψη; Πόσο η δεδομένη διαφορετικότητα μας επηρεάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και κατά συνέπεια κατανοούμε μια εμπειρία; Μήπως ζούμε σε ένα μεγάλο τσίρκο αυτοδημιούργητων ψευδαισθήσεων στις οποίες πιστεύουμε τόσο έντονα που δύσκολα πια μπορούμε να δούμε ότι είναι ψευδαισθήσεις;

Κάποιες ερωτήσεις όμως μπορούν να εγερθούν από την ίδια την πείρα μας. Για παράδειγμα, από μια οπτική ψευδαίσθηση. Πως αντιλαμβανόμαστε κάτι ως αληθινό; Πως είμαστε σίγουροι; Πως βλέπουμε κάτι χωρίς να το χρωματίζουμε με την σκέψη μας; Παρατηρήστε τον πίνακα (Rene Magritte - 1933 - La Condition Humaine - Η ανθρώπινη κατάσταση) και θα τα ξαναπούμε παρακάτω.

"Σκέφτομαι άρα υπάρχω"

- Καρτέσιος
(οπωσδήποτε κλικ στον Αρκά)

Ο Descartes ξεκίνησε με το να αμφιβάλλει για τα πάντα. Μετά σκέφτηκε ότι ένα πράγμα είναι σίγουρο: ότι είναι. Γράφει ο Νίτσε: 

'Τι κάνει τελικά όλη η μοντέρνα φιλοσοφία; Από τον Descartes - και πράγματι περισσότερο από τους κατοπινούς του παρά από αυτόν τον ίδιο - όλοι οι φιλόσοφοι έχουν κάνει μια επίθεση στην αρχαία έννοια της ψυχής κάτω από τον μανδύα της κριτικής στην έννοια υποκείμενο-και-κατηγόρημα - αυτό θέλει να πει, μια επίθεση στην θεμελιώδη προϋπόθεση του Χριστιανικού δόγματος. Η μοντέρνα φιλοσοφία, σαν επιστημονικός σκεπτικισμός, είναι κρυφά ή φανερά, αντι-χριστιανική: αν και, για να μιλήσω σε πιο εκλεπτυσμένα αυτιά, καθόλου αντι-θρησκευτική. Αλλά στο παρελθόν κάποιος πίστευε στην "ψυχή" όπως κάποιος πίστευε στη γραμματική και το γραμματικό υποκείμενο: κάποιος έλεγε "Εγώ" είναι η προϋπόθεση, "σκέφτομαι" το κατηγόρημα και άρα "εξαρτώμενο από όρους" - η σκέψη είναι μια δραστηριότητα στην οποία το υποκείμενο πρέπει να το σκεφτούμε σαν την αιτία. Τότε ο Καντ  προσπάθησε με αξιοθαύμαστη τέχνη και πείσμα να εμβαθύνει στο αν μπορεί κάποιος να ξεφύγει από αυτό το δίχτυ. Μήπως το ανάποδο είναι ίσως αλήθεια: σκέφτομαι η "προϋπόθεση" και το Εγώ "εξαρτώμενο από όρους". Το Εγώ λοιπόν ως μία σύνθεση που παράγεται από την σκέψη. Ο Καντ ήθελε κυρίως να αποδείξει ότι ξεκινώντας από το υποκείμενο, το υποκείμενο δεν μπορεί να αποδειχτεί - ούτε όμως και το αντικείμενο: Η πιθανότητα μιας φαινομενικής ύπαρξης του υποκειμένου, δηλαδή της "ψυχής", ίσως δεν ήταν πάντα μακρυά από αυτόν, ιδέα η οποία, όπως και η φιλοσοφία της Vedanta, είχε ασκήσει τρομερή επίδραση στο κόσμο παλαιότερα'. 

"Είχα σκεφτεί τον εαυτό μου όρθιο" είπε·

"Αυτός ήταν και ο μόνος τρόπος για να σηκωθώ"

- Κ. Καστανέντα

Υπάρχω λοιπόν, ως αποτέλεσμα της μνήμης. Άρα υπάρχω αν το σκέφτομαι. Η ερώτηση τι είμαι πάντα απαντιέται ως τι νομίζω (σκέφτομαι) ότι είμαι, δηλαδή πάντα στο παρελθόν. Δεν μπορείς να πεις τι είσαι, μπορείς μόνο να πεις τι σκέφτεσαι ότι είσαι. Γιατί η σκέψη αντλείται από την μνήμη. Αυτή δίνει υπόσταση στο είναι που σκέφτομαι. Δημιουργώ  κάθε φορά που σκέφτομαι ένα είναι που είναι ήδη ξεπερασμένο.

Η θάλασσα που σκέφτεται.

Κάποτε ήταν μια θάλασσα. Η θάλασσα ζούσε σε μια τέλεια και φυσική κατάσταση υγρασίας και κυμάτων. Ένα πρωί, έτσι ξαφνικά, της ήρθε να σκεφτεί ότι είναι ένα δέντρο. Αυτή η ιδέα έμεινε για πάντα. Η θάλασσα δεν ήταν πια ευτυχισμένη. 

Είναι καλοκαίρι, διακοπές. Όπως κάθε χρόνο πήγα στη θάλασσα να κολυμπήσω. Όταν βούτηξα το κεφάλι μου μέσα με ρώτησε η θάλασσα: "Καλέ μου φίλε, με ξέρεις τόσο καιρό. Είμαι ένα μεγάλο δέντρο. Αλλά κάτι δεν πάει καλά. Τι πρέπει να κάνω για να ξαναγίνω ευτυχισμένη όπως τότε την πρώτη φορά που ήρθες και κολύμπησες σε μένα; 

 "Τίποτα φυσικά" απάντησα. "Απλά πρέπει να εγκαταλείψεις την ψευδαίσθηση ότι είσαι ένα δέντρο".

Η σκέψη περιορίζει την θάλασσα. Έτσι και εμάς οι ιδέες που έχουμε για τους εαυτούς μας, το πως σκεφτόμαστε ότι είμαστε, μας περιορίζουν. Τι είμαι; Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι είμαι. Μπορώ  μόνο να σκεφτώ (μνήμη) τι είμαι.

Λέμε είμαι άνδρας, γυναίκα, πατέρας, ζωγράφος αλλά αυτά είναι ιδέες. Και το τι είμαστε δεν μπορεί να είναι ιδέα ή σκέψη. Είμαστε όμως, υπάρχουμε, αυτό το νιώθουμε όλοι μας. Δεν μπορεί να είμαστε σκέψη όμως γιατί αν είμασταν θα εξαφανιζόμασταν μόλις έφευγε και η σκέψη. Μόλις σκεφτούμε ότι είμαστε κάτι, είναι που ταυτιζόμαστε με μια εικόνα.

Κάποιοι έφτασαν στα άκρα και θέλησαν να σταματήσουν τη σκέψη τους.  Πήγε κάποιος σε κάποιον ξακουστό διδάσκαλο και τον ρώτησε αν μπορεί να του μάθει πως. Ο δάσκαλος του είπε ότι ευχαρίστως θα του μάθαινε αν μπορούσε για εξάσκηση, τουλάχιστον να μην σκέφτεται πιθήκους  μέχρι την επόμενη μέρα που θα ξεκινούσαν τα μαθήματα. "Μα δεν σκέφτομαι ποτέ πιθήκους!" του απάντησε. Την επόμενη μέρα ο μαθητής εκλιπαρούσε να τον κάνει να σταματήσει να σκέφτεται πιθήκους. 
Δεν χρειάζεται προσπάθεια λένε πολλοί δάσκαλοι. Γιατί ποιος θα την έκανε την προσπάθεια; Σκέφτεσαι και μιλάς για μια προσπάθεια που ΕΣΥ θα κάνεις. Στην ουσία δεν μπορείς να επηρεάσεις αυτό που είσαι. Η θάλασσα είναι θάλασσα ότι κι αν σκέφτεται.

"Μη ζήτει τα γινόμενα γίνεσθαι ως θέλεις,

αλλά θέλε τα γινόμενα ως γίνεται και ευροήσεις."

-Επίκτητος

 

Το εγώ μας ψάχνει να βρει σκοπό στη ζωή του. Ίσως όμως θα έπρεπε όμως να θυσιάσει τον εαυτό του στον σκοπό που έχει η Ζωή γι' αυτό. Αν είναι έτσι τότε είναι σαν να προσπαθούμε να επιβάλλουμε τη θέληση μας πάνω σε μία μεγαλύτερη θέληση: σαν να προσπαθούμε να καλύψουμε με τον σκοπό της ζωής μας, το σκοπό της Ζωής.   

"Μια ευχάριστη και χαρούμενη ζωή δεν έρχεται από εξωτερικά πράγματα:

ο άνθρωπος αντλεί από μέσα του, σαν από πηγάδι, ευτυχία και χαρά"

- Πλούταρχος

Ρωτάμε τι πρέπει να κάνουμε για να γίνουμε ευτυχισμένοι. Είναι μια λάθος ερώτηση. Ποιος ρωτάει; Το εγώ ρωτάει. Το εγώ είναι που θέλει να είναι ευτυχισμένο. Είναι η ιδέα που θέλει να είναι ευτυχισμένη. Πως μπορεί μια ιδέα να είναι ποτέ ευτυχισμένη; Αυτό είναι το πρόβλημα και η λύση ταυτόχρονα. Σκεφτόμαστε ότι εξωτερικοί παράγοντες θα μας κάνουν ευτυχισμένους και αυτό είναι μια ψευδαίσθηση.

Κατά αυτή την έννοια είναι πολύ πιθανό ότι όλη η πνευματική γνώση να οδηγεί σε λίγα ή και σε τίποτα. Είναι η γνωστή ιστορία του μουλά Νασρεντίν που είδε κάποιον νύχτα να ψάχνει κάτι κάτω από μια λάμπα. Τον ρώτησε τι ήταν και έμαθε ότι ο άνθρωπος έψαχνε το κλειδί του. Άρχισε να ψάχνει και αυτός λοιπόν όταν τον ρώτησε σε ποιο σημείο ακριβώς το έχασε. Ο άλλος έδειξε πιο πέρα στο σκοτάδι. "Μα τότε γιατί ψάχνεις εδώ κάτω από την λάμπα;" Για να πάρει την απάντηση: "Εδώ τουλάχιστον έχει φως."

Ίσως μάλιστα, η πνευματική γνώση, να έχει και αντίθετα αποτελέσματα αν κάποιος πιστέψει ότι βρίσκεται στο "σωστό δρόμο". Δεν υπάρχει σωστός δρόμος, ή ακόμη καλύτερα δεν υπάρχει δρόμος. Οι λέξεις δεν μπορούν να μεταδώσουν εμπειρίες. Η λέξη σκύλος δεν δαγκώνει. Δεν μπορείς να χορτάσεις διαβάζοντας το μενού ενός εστιατορίου. Κανένας δεν μπορεί να σου εξηγήσει τι γεύση έχει το αλάτι, πρέπει απλά να το δοκιμάσεις ο ίδιος.  Δεν υπάρχει δρόμος για την ευτυχία, η ευτυχία είναι δρόμος. 

"Τι ασυνέπεια, να φιλοδοξώ 

να επαρκώ στον εαυτό μου!"

-Φ. Πεσσόα

Έχουμε κλειδώσει τους εαυτούς μας χωρίς να το πάρουμε χαμπάρι σε μια τεράστια, αόρατη φυλακή. Γι' αυτό μόλις ταυτιζόμαστε με το εγώ μας υπάρχει αυτόματα έγκριση και αποδοκιμασία. Έχουμε μάθει να πιστεύουμε δογματικά στην ύπαρξη του χαρακτήρα μας, του Εγώ. Και λέω δογματικά γιατί έχουμε τα παραδείγματα να δούμε ότι δεν είμαστε ένα Εγώ. Πέρα από ονόματα και ταυτότητες. Τα διαφορετικά συναισθήματα μας; Οι αντικρουόμενες σκέψεις ή επιθυμίες μας; Και αν κάποιος πει: μα έχουμε το σώμα. Θα ρωτήσω: Φυσικά αλλά δεν αλλάζουμε; σωματικά; πνευματικά; ψυχολογικά; 
Σίγουρα θα έχετε πει στον εαυτό σας: "Δεν με αντέχω άλλο". Τι περίεργη όμως σκέψη! Είμαι ένας ή δύο; Αν δεν με αντέχω άλλο τότε δεν μπορώ να ζήσω με τον εαυτό μου. Τότε πρέπει να είμαι δύο! "Εγώ" και ο "εαυτός" μου που δεν τον ανέχομαι.  Ίσως μόνο ένας από αυτούς να είναι αληθινός...

"Ήμουν πριν άνθρωπος που ονειρεύτηκε ότι ήταν πεταλούδα 

ή μήπως είμαι τώρα πεταλούδα που ονειρεύεται ότι είναι άνθρωπος;"

- Τσουάνγκ Τζου

Σκεφτείτε τα όνειρα. Δεν είναι σαν αληθινά; Τι μας κάνει να πιστεύουμε ότι το εγώ είναι αληθινό μόνο όταν είμαστε ξύπνιοι; Δεν είναι τότε ειρωνικό να λέμε ότι εγώ ονειρεύομαι;
 

"νόησις νοήσεως"

- Αριστοτέλης

"Σοφία είναι η επίγνωση της συνειδητότητας 

και της διάκρισής της από το νου"

- Όσσο

Λέει ο Gert de Graaff για την ταινία του "Η Θάλασσα που Σκέφτεται" (η ταινία με αγγλικούς υπότιτλους εδώ): "Η συνείδηση είναι σαν έρημος όπου ξεπηδάν οι σκέψεις σαν κτήρια. Αλλά οι ιδέες πάνε και έρχονται. Κτίσματα εμφανίζονται και εξαφανίζονται. Το άδειο πεδίο (έρημος) είναι μια καλή αναλογία για το τι είμαστε. Αλλά τι γίνεται τώρα; Έρχεται μια ιδέα που λέει: "Εντάξει, είμαι προφανώς αυτό το άδειο πεδίο χωρίς κτήρια" αλλά μόλις το σκεφτείς υπάρχει και το κτήριο...

Και όμως κάτι μέσα μας μπορεί με κάποιο τρόπο να δει τις σκέψεις να έρχονται και να φεύγουν. Μπορούμε να δούμε ότι σκεφτόμαστε, ότι η σκέψη μας συμβαίνει. Η εικόνα που εμφανίζεται πιο συχνά είναι το εγώ. Αλλά το εγώ είναι μια ιδέα. Είμαστε απλά δυνατότητες για εικόνες να δείξουν τον εαυτό τους σε εμάς. Να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας όχι στην εικόνα αλλά σε αυτόν που βλέπει την εικόνα. Αυτό που αναζητάμε είναι ο αναζητητής." 

Λέει ο ίδιος σκηνοθέτης: "Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι είμαστε σαν μια λάμπα προβολής, μια τηλεόραση, μια δυνατότητα, διαθέσιμοι στις εικόνες να εμφανιστούν πάνω μας. Αυτή η λάμπα είναι που δίνει την δυνατότητα σε πράγματα, σκέψεις, συναισθήματα κ.α. να γίνουν φανερά. Είναι λοιπόν λογικό ότι αυτά δεν μπορούν να μας επηρεάσουν. Το πρόβλημα αρχίζει από την στιγμή που τα πιστεύουμε γοητευμένοι από την παρατήρηση τους.  Δεν κοιτάμε πια τις εικόνες  παρατηρούμε αυτούς που κοιτάνε τις εικόνες. Θέλω να μην παρακολουθήσετε απλά την ταινία αλλά το άτομο που παρακολουθεί, δηλαδή εσάς."

Παρατηρώ αυτόν που παρατηρεί λοιπόν. Μιλάμε για μια στροφή 180 μοιρών του πλάνου: Από το αντικείμενο της παρατήρησης στον παρατηρητή που παρατηρεί το αντικείμενο.

Προσοχή όμως στα ακόλουθα λόγια του σκηνοθέτη: "Αλλά ας σας προειδοποιήσω ότι όλο αυτό είναι επίσης μια ιδέα. Καλύτερα να μην με ακούσετε γιατί πριν το καταλάβετε, θα είστε ένα Εγώ με μια ενδιαφέρουσα ιδέα. Είμαι η δυνατότητα πάνω την οποία οι εικόνες μπορούν να δείξουν τους εαυτούς τους. Αλλά και δεν είμαι. Αυτό παραμένει μια ιδέα. Φτιάχνουμε τις δημιουργίες μας και μετά τις ερωτευόμαστε. Είναι και αυτή η ταινία, προπαγάνδα μιας θεωρίας. Δεν υπάρχει τίποτα να καταλάβεις. Κατάλαβες; Όλα είναι ένα παιχνίδι ιδεών. Δεν υπάρχουν ενδιαφέρουσες ιδέες γιατί δεν υπάρχει εγώ που να μπορεί να ωφεληθεί. Δεν υπάρχει τίποτα για να βρεθεί. Απλά κάτι που πρέπει να χάσουμε. Τις ιδέες μας."

"Εσύ είσαι η πηγή της πραγματικότητας.

Δίνεις πραγματικότητα, αντί να την παίρνεις"

-Shri Nisargadatta

Είναι σαν τον πίνακα που έχω για φωτογραφία: "Η ανθρώπινη κατάσταση". Ο θεατής βλέπει, ενάντια στη θέληση του, το μικρό πίνακα σαν αληθινή αναπαράσταση του τοπίου έξω από το παράθυρο. Λέει ο Magritte: "Για τον θεατή το δέντρο υπάρχει και στον μικρό πίνακα αλλά και έξω στο τοπίο".  
Ίσως η "ανθρώπινη κατάσταση" να είναι μια υπενθύμιση ότι είμαστε χαμένοι σε ψευδαισθήσεις και όχι μόνο δεν μπορούμε να αντλήσουμε ικανοποιητικά από τις αισθήσεις μας τις πληροφορίες που υπάρχουν εκεί έξω, αλλά επιβάλλουμε κιόλας την πεποίθηση μας στις αισθήσεις μας.
Όλοι μας έχουμε αρχές, πεποιθήσεις. Άλλες μας τις μεταδώσανε, άλλες βγήκαν εξ' επαγωγής με την λογική μας από εμπειρίες. Είναι δε απαραίτητες για να σκεφτούμε και να  δράσουμε. Όμως η εμπειρική λογική κρύβει παγίδες γιατί οι εμπειρίες μας είναι κατά προσέγγιση και αποσπασματικές.  
Ο Καντ όριζε την μεταφυσική ως "μια επιστήμη των ορίων της ανθρώπινης κατανόησης". Εξ' ου και η ονομασία Κριτική στα βιβλία του: επειδή δεν αποτελούν μια ολοκληρωμένη θεωρία αλλά κρίσεις πάνω στις πηγές και τα όρια της ανθρώπινης κατανόησης. Όρια και όχι θεωρίες - πρότυπα. Τα όρια αλλάζουν, μεταμορφώνονται, εξελίσσονται και συνεπώς πρέπει διαρκώς να τα επαληθεύουμε και να τα εξερευνούμε. Το πρότυπο είναι στείρο, νεκρό και πάντα επικίνδυνο στα χέρια αδέξιων ή/και άτιμων ανθρώπων.

ΥΓ. Δείτε αν θέλετε και αυτό το ποίημα του Φ. Πεσσόα.